دگرگونی صورت و معنا در گونه ادبی خمریه و ساقی‌نامه
الموضوعات :سمیه خورشیدی 1 , احمد رضایی جمکرانی 2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: خمریه, ساقی‌نامه, دگرگونی, صورت و معنا.,
ملخص المقالة :
ساقی‌نامه، یکی از انواع شعری است که در دامان شعر غنایی زاده شد. این گونۀ ادبی با دگرگونی و تنوع در ساختار شکلی و محتوایی، در ادوار مختلف بسط یافته، درونمایه‌های تازه‌ای از قبیل موضوعات عرفانی، مسائل سیاسی، انتقادی و اعتراضی مورد توجه شاعران قرار گرفت. مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها نشان می‌دهد که این گونه ادبی باید حاصل دگرگونی در صورت و محتوای خمریه باشد. پس از آن، دستگاه‌های مختلف زبانی، بلاغی و فکری ساقی‌نامه نیز در بستر تحولات تاریخی تغییر کرده و عنصر غالب آن در فرم و محتوى دیگرگون شده است. از این‌رو در پژوهش حاضر، ابتدا به بررسی ریشه و زایش ساقی‌نامه از دل خمریه به عنوان یک گونه ادبی پرداخته‌ایم. پس از آن با مقایسه نشانه‌های پرکاربرد خمریه و ساقی‌نامه در دستگاه‌های زبانی و بلاغی و فکری، تحول گونه ساقی‌نامه، با روش توصیفی- تحلیلی از طریق استقرار از ابتدا تاکنون بررسی شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که ساقی‌نامه‌های اولیه با تأسی از خمریه و نشانه‌های زبانیِ اغتنام فرصت و الفاظ باده‌گساری آغاز شده، با تحولات اجتماعی و فرهنگی و دینی به‌تدریج لایه‌های معنایی متفاوتی (تمثیلی، عرفانی، رمزی، سیاسی) یافته و در نتیجه ساختار نوع ادبی خمریه در روند تاریخی خود به ساقی‌نامه منتهی شده است.
پورجوادی، نصرالله (1387) باده عشق (پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی) تهران، کارنامه.
ترادگیل، پیتر (1395) زبان¬شناسی اجتماعی، درآمدي بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران، آگاه.
دارم، محمود (1381) «انواع ادبي»، پژوهشنامة مجلة علـوم انـساني، شماره ۳۳، بهار، صص 40-47.
رضایی، احمد (1393) «تحلیل و بررسی ساختار ساقی‌نامه بهار»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال دوازدهم، شماره 22، صص 129-148.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1398) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران، گویا.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1350) «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره ۱۱-۱۲، ص 119.
صفا، ذبیح الله (1364) تاريخ ادبيّات در ايران، ج 5، تهران، فردوس.
صفا، ذبیح الله (1378) تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس صفا، ذبيح‌الله (1357) گنج سخن، جلد اوّل (از رودكی تا انوری)، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
الفاخوری حنا (1368) تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، توس، تهران.
فخرالزّماني، عبدالنّبي (1367) تذکرة ميخانه، به اهتمام احمد گلچين معاني، چاپ پنجم، تهران، اقبال.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1380) دیوان، تصحیح سید محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
فرهنگ فارسی، معین، ١٣٧٦ کسایی مروزی، مجدالدین ابوالحسن (1396) دیوان، تصحیح محمدباقر نجف‌زاده بارفروش، تهران، زوار.
گلچین معانی، احمد (1368) تذکره پیمانه؛ کتابخانه سنایی، تهران.
لاهيجي، محمّد (1337) مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز، تهران، كتابفروشي محمودي.
لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۳.
مدبری، محمود (1370) شاعران بی‌دیوان، تهران، پانوس.
مشرف، مریم (1391) «زمينه‌شناسي ادبيات خمري و جلوه‌هاي آن در شعر عربي و فارسي»، كهن‌نامة ادب پارسي، سال سوم، شمارة دوم، پاييز و زمستان، صص 101-120.
مصاحب، غلامحسین (۱۳۸1) دایره‌المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر.
منوچهری دامغانی، ابوالنّجم احمد بن قوص (1392) ديوان اشعار، تصحيح دكتر محمّد دبيرسياقی، چـاپ پنجم، تهران، زوّار.
مؤتمن، زين¬العابدين (1364) شعر و ادب فارسي، چاپ دوم، تهران، زرّين.
نظامي، ابومحمّد الياس بن يوسف (1370) شرفنامه، تصحيح وحيد دستگردي، بـه كوشـش دكتـر سعيد حميديان، چاپ پنجم، تهران، قطره.
یعقوب، امیل بدیع و میشال عاصی (1987م) المعجم المفصل فی‌اللغه و الادب، الطبعه الولی، بیروت، دارالعلم.
