مطالعۀ تطبیقی خویشاوندی روایات «اسکندر مقدونی» و «کوش پیلدندان»
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
مژده حاج احمدی پور رفسنجانی
1
,
فرزاد قایمی
2
,
مجید هوشنگی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
کلید واژه: ادبیات تطبیقی, اقتباس, کوش, اسکندر و کوشنامه.,
چکیده مقاله :
ادبیات تطبیقی، رویکردی پژوهشی در دوره معاصر است که به مقایسه، بررسی و تحلیل آثار ادبی و در مفهوم توسعیافتۀ آن، آثار هنریِ ملل و فرهنگ‌های مختلف پرداخته و تشابهات و تفاوتهای این آثار، همچنین تأثیرات و تبادلات ادبی و فرهنگی ملل را میکاود. این علم یا رشته بر آن است که «خودی» را در آینۀ «دیگری» ببیند و بشناسد. این مسئله، ناقدان ادبی را بر آن داشت تا با بررسی آثار ادبی در ارتباط با یکدیگر، به فهم تکاملی و تطبیقی از نشانههای متن دست یابند. از سوی دیگر «کوشنامه»، روایت «کوش پیلدندان»، قهرمانی شوم و اهریمنی در حماسههای ایرانی است که در بررسی تطبیقی آن، بسامد تشابهات و همسانیهای روایت کوش با اسکندر مقدونی در روایات اساطیری- تاریخی با تباری غیر ایرانی، ذهن ناقدان را بر آن وامیدارد که به بررسی لایهها و شاخصهای خویشاوندی این دو روایت و سرفصلهای اصلی و مبنایی آن بپردازد. از اینرو این پژوهش تلاش کرده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و بررسی تطبیقی آنها، به کشف نظام دلالتهای دو متن بپردازد. از نتایج این پژوهش برمی‌آید که این دو داستان به سبب همسویی و همپوشانی در ساحتهایی چون شخصیتپردازی، کنشگری، تبیین حالات و ورود به روایتهای یکدیگر، بیشک در یک نظام تأثیر و تأثری واقع شدهاند و این تأثیرپذیری از روایت اسکندر به کوش، بیشتر موضوعیت دارد و میتوان در بخشهای متعددی، شخصیت کوش به عنوان قهرمانی ایرانی را بازتابی استحاله شده از شخصیت اسکندر غیر ایرانی دانست و روایت آن را دگردیسی گزینشی از مجموعهای از دادههای منتشر در ادب عامه و روایات مکتوب اسکندر تلقی کرد.
Comparative literature is a contemporary science or research field that focuses on the comparison, examination, and analysis of literary works and, in its broader sense, the artistic works of different nations and cultures. It explores the similarities and differences among these works, as well as the literary and cultural influences and exchanges between nations. This discipline aims to see and recognize the "self" in the mirror of the "other." This issue has prompted literary critics to study literary works in relation to each other in order to achieve an evolutionary and comparative understanding of the signs within the texts. On the other hand, the "Koush-nama" narrates the tale of "Koush Pil-dandan," a dark and demonic hero in Iranian epics. A comparative analysis of this tale reveals the frequency of similarities between the narrative of Koush and that of Alexander the Great in non-Iranian mythological-historical accounts. This encourages critics to explore the layers and indicators of kinship between these two narratives and their main foundational themes. Therefore, this research has sought to discover the system of signification between the two texts using a descriptive-analytical method and comparative study.
The findings of this research indicate that these two stories, due to their alignment and overlap in areas such as characterization, action, emotional states, and intertwining narratives, are undoubtedly part of a system of mutual influence. This influence from the narrative of Alexander to Koush is particularly significant, suggesting that in various aspects, the character of Koush can be seen as a transformed reflection of the non-Iranian figure of Alexander. Furthermore, this narrative can be interpreted as a selective metamorphosis derived from a collection of data found in popular literature and the written accounts of Alexander
Keywords: Comparative literature, Adaptation, Kush, Eskandar, and Kush-Nama.
In the contemporary era, comparative analysis or critique of literary works serves as one of the most important and influential methods of literary criticism. This approach seeks to examine the common and differing relationships among the literary works of different nations. Scholars within the field of literature regard comparative analysis as a crucial tool for comparing and analyzing works to achieve a deeper understanding of world literature. Comparative literature is not limited to examining the stylistic and thematic aspects of literary works; it also addresses the cultural, social, historical, and political influences that shape these works. This interdisciplinary approach demonstrates the interconnectedness of various cultures and suggests that no nation’s identity is entirely pure. Instead, every culture is a hybrid of various cultural influences. By analyzing works from different nations, scholars can discern the extent of this blending and gain insight into the shared aspects of human experience as depicted in literature.
In general, to understand the literature of a nation more effectively, it is essential to study its works within the framework of comparative literature. Comparative literary studies transcend national, linguistic, and ethnic boundaries, fostering a cultural dialogue between nations. By doing so, this method not only improves our understanding of literature but also contributes to the fields of sociology, politics, and philosophy. Through this broader, more global approach, comparative literature allows for the examination of how literature reflects and influences the society and culture from which it originates.
Comparative literature has two primary schools of thought, commonly known as the French and American approaches. These schools, which emerged from different intellectual traditions, provide distinct methods for analyzing literary works across cultures. The French method, which is the focus of this study, emphasizes historical relationships and the mutual influence of literary works on each other. The French school, which became prominent in the nineteenth century, takes a historical approach, looking at the shared literary influences between nations and examining how these influences shape the literary works of different cultures. The goal of the French comparative method is to identify connections, parallels, and mutual influences between literary traditions. This method prioritizes historical relationships, emphasizing the reciprocal exchange of cultural and literary influences between nations.
Unlike other methods, the French comparative approach is less concerned with the aesthetics of literary works and more focused on identifying the historical, social, and cultural interactions that shape the evolution of literature. Researchers within this tradition primarily look for historical evidence and sources that highlight literary connections between different cultures and show how these exchanges influence the development of national literature. As such, comparative literature under the French school is seen as a means to explore the connections between the literary traditions of different nations, understanding that no single literary tradition exists in isolation from others.
Research Methodology
This study is conducted using an analytical-descriptive approach, grounded in the French comparative school of literary criticism. The study examines a variety of historical, religious, and literary sources, including both primary and secondary texts, to explore the similarities and reciprocal influences between the narratives of Kūsh-Pīl-Dandan from Persian epic literature and Eskandar the Great, particularly as depicted in Persian literature. These sources include epic poems, religious texts, historical accounts, and other forms of literature that provide insight into the cultural and historical significance of these figures.
By comparing the stories and myths surrounding Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar the Great, this study aims to identify cultural and historical connections between the two figures. It is important to note that while Kūsh-Pīl-Dandan is primarily known through the "Kūsh-Nāmeh," a Persian epic poem written by Irānshāh bin Abi al-Khayr in the sixth century AH, Eskandar the Great’s legend entered Persian literature from a variety of Greek and Roman sources. Through careful comparative analysis, this study seeks to understand how the legends of these two figures may have influenced one another, especially considering the dominance of Eskandar’s legend in Persian literature during the time the Kūsh-Nāmeh was composed.
Introduction
The present study explores the interrelations between the legendary figures of Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar the Great, focusing on how their respective stories overlap and may have influenced one another. Kūsh-Pīl-Dandan is a character from Persian epic literature, known primarily as an anti-hero and the nephew (or grandson, depending on the source) of Zahhak, a tyrant king from Persian mythology. His story is primarily recounted in the "Kūsh-Nāmeh," a long narrative poem by the Persian poet Irānshāh bin Abi al-Khayr. This epic tells the life story of Kūsh-Pīl-Dandan from birth to death, portraying him as a dark and loathsome figure who embodies evil yet undergoes a transformation throughout the narrative.
In contrast, Eskandar the Great is one of history’s most famous conquerors, whose story has been widely told in Persian literature, influenced by Greek and Roman sources. Eskandar’s character is often portrayed with heroic and divine qualities, but his actions and motivations are also depicted with complexity, as his story contains elements of both greatness and cruelty. The comparative analysis of these two figures is particularly interesting because both characters share notable similarities in their life narratives, from their birth stories to their behaviors and deeds.
The primary aim of this study is to explore the extent to which the narratives of Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar the Great overlap. The study examines several aspects of their lives, such as their origins, early childhood experiences, physical attributes, heroic acts, and moral dilemmas. One of the central questions of this research is to determine whether the narrative of Kūsh-Pīl-Dandan was influenced by the widespread legend of Eskandar during the same period, particularly given the popularity of Eskandar’s story in Persian literary circles.
Discussion
The comparative study reveals numerous shared characteristics
between Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar the Great, suggesting that the two legends may have mutually influenced one another. Both figures are born under unusual and mysterious circumstances, with their mothers being accused of extramarital relationships, and both characters are raised by foster families rather than by their biological parents. This parallel in their early lives sets the stage for the similar themes that run throughout their stories.
Another key similarity is the divine or semi-divine attributes ascribed to both characters. Both Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar are portrayed as possessing extraordinary qualities that elevate them above ordinary human beings. In Persian literature, Kūsh-Pīl-Dandan is associated with the concept of "Farrah," a divine force or glory that is bestowed upon exceptional individuals. Similarly, Eskandar is often depicted as a figure chosen by the gods, possessing extraordinary strength, wisdom, and leadership abilities.
The physical descriptions of both figures are strikingly similar, with both characters being depicted with notable physical traits that distinguish them from others. For example, both Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar are described as having large ears and distinctive moles on their bodies. These shared physical characteristics, along with their mythological and heroic qualities, suggest that the legends of the two figures may have influenced each other over time.
In addition to their physical and divine similarities, both characters are associated with significant conquests. Both Kūsh-Pīl-Dandan and Eskandar are involved in battles with "Black peoples" in their respective narratives, and both figures claim divinity, leading to the construction of statues in their honor. This element of self-deification is an important aspect of their stories, reflecting their belief in their superiority and the desire to be worshipped as gods.
Furthermore, both figures exhibit a dual nature, oscillating between heroic and villainous traits. Kūsh-Pīl-Dandan is portrayed as an anti-hero, committing numerous acts of violence and cruelty throughout his life, but also displaying moments of remorse and transformation. Similarly, Eskandar is depicted as both a great conqueror and a destructive force, and his legacy is marked by both admiration and resentment.
Conclusion
Considering the prominence of Eskandar's legend in Persian literature,
particularly during the period when the Kūsh-Nāmeh was composed, it seems likely that the narrative of Kūsh-Pīl-Dandan was influenced by the widespread popularity of Eskandar’s mythos. The fact that Eskandar’s story was well known in Persian literary circles during the time Kūsh-Nāmeh was written suggests that the legend of Eskandar may have provided the template for the creation of Kūsh-Pīl-Dandan’s character and story.
In conclusion, this study confirms that the Kūsh-Pīl-Dandan narrative is deeply intertwined with the legend of Eskandar the Great, reflecting the reciprocal influence of these two figures in Persian literature. The Kūsh-Nāmeh can be viewed as a Persian adaptation of the Eskandar myth, incorporating various elements of Eskandar’s legendary life into the story of Kūsh-Pīl-Dandan. The mutual influence of these two characters demonstrates the interconnectedness of world literature and highlights the importance of comparative literature as a means of exploring the shared cultural and historical roots of literary traditions across nations.
References
Arian, Lucius Flavius (2009) The Campaign of Eskandar, translated by Mohsen Khadem, Tehran, University Publication Center.
------------------------- (2014) Eskandar's Campaign in Iran, translated by Homayoun San'ati Zadeh, under the supervision of Zhaleh Amuzgar, Tehran, Mahmoud Afshar Foundation.
Arman, Seyed Ebrahim; Khadijeh Bahrami Rahnama (2012) "Comparison of the Epic Characters of Virgil's Aeneid and Ferdowsi's Shahnameh," Journal of Comparative Literature Studies, No. 21, Winter, pp. 1-20.
Amuzgar, Zhaleh (2016) Mythical History of Iran, Tehran, Semat.
Elahi, Hossein (1999) Eskandar the Macedonian: The Corrupted Child of History, 1st ed., Mashhad: Tabaran.
Afshar, Iraj (1964a) Eskandar Nameh, Tehran, Book Translation and Publication Institute.
------------- (1964b) "Hadith of Eskandar," Yaghma Journal, No. 192, pp. 159-165.
Al-Khateeb, Hussam (1999) Horizons of Comparative Literature: Arabic and Global, Damascus, Dar al-Fikr.
Allahyari, Adel (2022) "Eskandar the Macedonian and the Historical Memory of Cyrus the Great," Islamic and Iranian History Scientific Quarterly, Alzahra University, No. 54, Vol. 144, Summer, pp. 15-37.
Omid Salar, Mahmoud (1998) Iranology Journal, Vol. 10, No. 40, Winter, pp. 734-744.
Anushirvani, Alireza (2010) "The Necessity of Comparative Literature in Iran," Comparative Literature, Academy of Persian Language and Literature, No. 1, Vol. 2, pp. 6-38.
Iranmanesh, Zahra (2022) "Comparative Analysis of the Mythical Characters Jamshid and Osiris," Persian Prose and Poetry Stylistics Journal (Spring Literature), No. 78, November.
Iranshah/Iranshan bin Abi al-Khayr (1991) Bahmannameh, edited by Rahim Afifi, Tehran, Scientific and Cultural Publishing.
------------------------------------------- (1998) Koushnameh, edited by Jalal Motini, Tehran, Scientific Publishing.
Irani-Arabati, Ghazaleh and Mohammad Khazaei (2017) "Animal Symbols in Sasanian Art," Naghreh Scientific-Research Quarterly, No. 43, pp. 19-29.
Boyce, Mary (2016) Zoroastrians: Their Beliefs and Religious Practices, translated by Askar Bahrami, Tehran, Mowarid.
Bahar, Mehrdad (1973) Mythology of Iran, Tehran, No Publisher.
------------------- (1995) Several Studies in Iranian Culture, Tehran, Fekr-e Rooz.
------------------- (2001) Bundahishn, Tehran, Tos.
------------------- (2016) A Research in Iranian Mythology (Part One and Two), Tehran, Agah.
Plutarch (1967) Lives of the Noble Greeks and Romans, translated by Reza Moshayekhi, Vol. 3, Tehran, Book Translation and Publication Institute.
Here’s the second list translated into English, with the Persian dates converted to Gregorian:
Pirnia, Hassan (1991) Ancient Iran, Vol. 2, Tehran, Donyaye Ketab.
------------------ (2012) History of Ancient Iran (Detailed History of Ancient Iran), Vol. 2, Tehran, Negah.
Tigum, Paul Van (1931) Comparative Literature, translated by Sami Misbah al-Husami, Beirut: No Publisher.
Tafazzoli, Ahmad (2010) History of Persian Literature Before Islam, Tehran, Sokhan.
-------------------- (2012) Minu-ye Khord, edited by Zhaleh Amuzgar, Tehran, Tos.
Tha'alibi, Ahmad (1981) A'rais al-Majalis, Beirut.
Saqafi, Ibrahim bin Muhammad (1976) Al-Gharat, edited by Jalal al-Din Mohaddith Ramavi, Tehran, National Heritage Publications.
Hasani Ranjbar, Ahmad (2009) "Comparative Study of the Story of Eskandar in the Shahnameh with the Story of Dhul-Qarnayn in the Holy Quran," Journal of Literary Criticism Studies, Vol. 4, No. 14.
Durant, Will (1991) The Story of Civilization, Vol. 2, translated by Amir Hossein Arianpour and others, Tehran, Amir Kabir.
Robinson, Charles Eskandar (1991) Ancient History (From Prehistoric Times to the Death of Eusebius), translated by Ismail Dolatshahi, Tehran: Scientific and Cultural.
Rezai, Maryam (2014) Dinkard, Book Four, Tehran: Scientific Publications.
Ramazan Kiai, Mohammad Hossein; Iman Monsefid Basiri (2009) "Comparison of the Mythical Characters of the Aeneid and Shahnameh," Journal of Contemporary World Literature, Fall, No. 54.
Giniou, Philip (2020) Arda Viraf Nameh, translated and researched by Zhaleh Amuzgar, Tehran, Mo'in.
Satari, Jalal (2005) A Study of the Gilgamesh Myth and the Legend of Eskandar, Tehran, Markaz.
Sanayi Ghaznavi, Majdud bin Adam (1950) Hadighat al-Haqiqah wa Shari'at al-Tariqah, edited by Modarres Razavi, Tehran, Sepehr.
Shabrang Nameh (2016) No Author, edited by Abolfazl Khatibi, Gabriele van den Berg, Tehran, Iradj Afshar Foundation in collaboration with Sokhan Publications.
Safa, Zabiullah (1991) "Observations on the Story of Eskandar the Macedonian and the Eskandar Narratives of Ferdowsi and Nizami," Iranology, No. 11, Fall, pp. 469-481.
------------------ (2004) Epic Poetry in Iran, Tehran, Ferdows.
Tabari, Muhammad bin Jarir (1995) History of Tabari, Beirut, Al-Alami Press.
Tabari, Muhammad bin Ayyub al-Hasib (1992) Tuhfat al-Ghara'ib, edited by Jalal Motini, Tehran, Mo'in.
Torsusi, Abu Tahir Muhammad (1965) Darab Nameh, edited by Zabiullah Safa, Tehran, Book Translation and Publication Institute.
------------------------------------------ (2010) Darab Nameh, edited by Zabiullah Safa, Tehran, Scientific, and Cultural.
Abdollahi, Monijeh (2002) Encyclopedia of Animals in Persian Literature, Vol. 2, Tehran, Pazhoohandeh.
Afifi, Rahim (2012) Arda Viraf Nameh, Tehran, Tos.
Ghanimi Helal, Muhammad (1987) Comparative Literature, 13th ed., Beirut: Dar al-Awda.
Ferdowsi, Abolqasem (2015) Shahnameh, edited by Khalighi Malq, four-volume set, Tehran, Sokhan.
Lamb, Harold, and Herodotus (2007) Step by Step with Eskandar in Iran, translated by Zabiullah Mansouri, Tehran, Golriz.
---------------------------------- (2015) Eskandar the Macedonian, translated by Sadegh Rezazadeh Shafaq, Tehran, Par.
Mohseni Nia, Nasser (2010) "Comparative Literature: Position and Necessities," Scientific Journal of the Iranian Association of Arabic Language and Literature (Quarterly), Vol. 6, No. 14, pp. 81-102.
Mashkoor, Mohammad Javad (1946) A Discourse on Dinkard: Including Parts of Dinkard, History of Avesta, and Pahlavi Literature, No Publisher.
Manouchehr Khan Hakim (1948) Eskandar Nameh, Tehran, Ali Akbar Scientific Bookstore and Printing House.
Minu-ye Khord (1975) translated by Ahmad Tafazzoli, edited by Zhaleh Amuzgar, Tehran: Tos.
Nizami Ganjavi (2006) Sharafnameh, edited by Hassan Vahid Dasgardi, Tehran, Afkar.
------------------- (2008) Iqbalnameh, edited by Hassan Vahid Dasgardi, Tehran, Afkar.
Karl, Grimberg (1990) The Great History of the World, translated by Ismail Dolatshahi, Vol. 2, Tehran, Yazdan.
Kamali, Fatemeh (2021) "The Image of Eskandar the Macedonian in the National Histories of Iran with Emphasis on the Issue of Eskandar's Descent," Monthly Journal of Human Afaq Alavi, Year 5, No. 50, June, pp. 1-17.
Kristensen, Arthur (1938) Iran in the Sasanian Era, translated by Rashid Yasemi, Tehran: Amir Kabir.
Karimi Zanjani Asal, Mohammad and Maliheh Karbasian (2020) Encyclopedia of Islam, entry on Talismans, Greek Heritage - Eskandar. Islamic Encyclopedia website.
Karimi Zanjani Asal, Mohammad (2019) Encyclopedia of Islam, entry on Balthus. Islamic Encyclopedia website.
Kafafi, Mohammad Abd al-Salam (2010) Comparative Literature: A Study on the Theory of Literature and Narrative Poetry, translated by Seyyed Hossein Seyedi, Mashhad: Beh Nashr (affiliated with Astan Quds Razavi).
Kouroji Kouyaji, Jahangir (1992) Studies in Shahnameh, translated by Jalil Doostkhah, Isfahan: Zand Rud.
Kivani, Majd al-Din (1998) Encyclopedia of Islam, Vol. 8, entry on Eskandar. Islamic Encyclopedia website.
Ghazarani, Saqi (2020) Koush Pil-Dandan: The Creation of an Antihero, Tehran: Nashr Markaz.
Gorji, Mostafa; Hossein Mohammadi Mobarez (2014) "Comparative Study of the Mythical Historical Characters Keykhosrow and Dhul-Qarnayn," Literary Studies Journal, Vol. 8, No. 27, April, pp. 69-88.
Nazari-Monazam, Hadi (2010) "Comparative Literature: Definition and Research Background," Comparative Literature Journal, Shahid Bahonar University of Kerman, New Series, Year 1, No. 2, Spring, pp. 221-237.
Yost, Francois (2008) "Philosophy and a New Theory in Literature," Comparative Literature Journal, Jiroft, No. 8, pp. 37-56.
Alter, Stephen (2004) Elephants: A Portrait of the Indian Elephant, Orlando: Harcourt.
Diodorus of Sicily (1968) The Library of History, translated by C. H. Oldfather, Vol. 1-2, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
Quintus Curtius Rufus (1976) History of Eskandar the Great of Macedon, translated by J. C. Rolfe, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
Strabo (1966) The Geography of Strabo, translated by H. L. Jones, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
آریان، لوسیوس فلاویوس (1388) لشکرکشی اسکندر، ترجمۀ محسن خادم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
--------------------- (1393) لشکرکشی اسکندر به ایران، ترجمۀ همایون صنعتی¬زاده، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
آرمن، سیدابراهیم و خدیجه بهرامی رهنما (1391) «تطبیق شخصیت های حماسی انه اید ویرژیل با شاهنامه فردوسی»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، پیاپی 21، بهار، صص 1-20.
آموزگار، ژاله (1395) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
الهی، حسین (1378) اسکندر مقدونی بچه تباه تاریخ، مشهد، تابران.
افشار، ایرج (1343الف) اسکندرنامه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------- (1343ب) «حدیث اسکندر»، نشریه یغما، شماره 192، صص 159- 165.
الخطیب، حسام (1999) آفاق الادب المقارن عربیا و عالمیا، دمشق، دارالفکر.
الهط¬یاری، عادل (1401) «اسکندر مقدونی و خاطرۀ تاریخی کوروش بزرگ»، فصلنامه علمی- تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، شماره 54، پیاپی 144، تابستان، صص 15-37.
امیدسالار، محمود (1377) نشریۀ ایرانشناسی، سال دهم، شماره 40، زمستان، صص 734-744.
انوشیروانی، علیرضا (1389) «ضرورت ادبیات تطبیقی در ایران، ادبیات تطبیقی»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره اول، پیاپی 2، صص 6-38.
ایرانمنش، زهرا (1401) «مقایسۀ تطبیقی شخصیت¬های اساطیری جمشید و اوزیرس»، مجله سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، پیاپی 78، آبان ماه.
ایرانشاه/ ایرانشان بن ابی الخیر (1370) بهمن¬نامه، به کوشش رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی.
----------------------- (1377) کوش¬نامه، به کوشش جلال متینی، تهران، علمی ایرانی ¬ارباطی، غزاله و محمد خزایی (1396) «نمادهای جانوری در هنر ساسانی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی نگره، شماره 43، صص 19- 29.
بویس، مری (1395) زردشتیان، به باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران مروارید.
بهار، مهرداد (1352) اساطیر ایران، تهران.
--------- (1374) جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، فکر روز.
--------- (1380) بندهش، تهران، توس.
--------- (1395) پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم)، تهران، آگه.
پلوتارک (1346) حیات مردان نامی، ترجمۀ رضا مشایخی، ج سوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پیرنیا، حسن (1370) ایران باستان، ج دوم، تهران، دنیای کتاب.
---------- (1391) تاریخ ایران باستان (تاریخ مفصل ایران قدیم)، جلد دوم، تهران، نگاه.
تفضلی احمد (1389) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن.
--------- (1391) مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعلبی، احمد (1401ق/1981م) عرائس المجالس، بیروت.
ثقفی، ابراهیم بن محمد (1355) الغارات، به کوشش جلال¬الدین محدث رموی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
حسنی رنجبر، احمد (1388) «بررسی مقایسه¬ای داستان اسکندر در شاهنامه با داستان ذوالقرنین در قرآن مجید»، نشریه مطالعات نقد ادبی، دوره 4، شماره 14.
دورانت، ویل (1370) تاریخ تمدن، جلد دوم، ترجمۀ امیرحسین آریان¬پور و دیگران، تهران، امیرکبیر.
رابینسون، چارلز الکساندر (1370) تاریخ باستان (از دوران پیش از تاریخ تا مرگ یوسی نیانوس)، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
رضایی، مریم (1393) دینکرد چهارم، تهران، علمی.
رمضان کیایی، محمد حسین و ایمان منصوب بصیری (1388) تطبیق شخصیتهای اساطیری انئید و شاهنامه»، نشریه پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز ، شماره 54.
ژینیو، فیلیپ (1399) ارداویراف¬نامه، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران، معین.
ستاری، جلال (1384) پژوهشی در اسطوره گیلگمش و افسانه اسکندر، تهران، مرکز.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1329) حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، سپهر.
شبرنگ¬نامه (1395) بی¬نام، به کوشش ابوالفضل خطیبی، گابریله وان دن برگ، تهران، بنیاد موقوفات ایرج افشار با همکاری انتشارات سخن.
صفا، ذبیح¬الله (1370) «ملاحظاتی درباره داستان اسکندر مقدونی و اسکندرنامه های فردوسی و نظامی»، ایران¬شناسی، شماره 11، پاییز، صص 469-481.
--------- (1383) حماسه¬سرایی در ایران، تهران، فردوس.
طبری، محمد بن جریر (1415ق/ 1995م) تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی المطبوعات.
طبری، محمد بن ایوب الحاسب (1371) تحفة الغرایب، تصحیح جلال متینی، تهران، معین.
طرسوسی، ابوطاهر محمد (1344) داراب¬نامه، به کوشش ذبیح¬الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
------------------- (1389) داراب¬نامه، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران، علمی و فرهنگی.
عبداللهی، منیژه (1381) فرهنگ¬نامۀ جانوران در ادب پارسی، ج دوم، تهران، پژوهنده.
عفیفی، رحیم (1391) ارداویرافنامه، تهران، توس.
غنیمی هلال، محمد (1987م) الادب المقارن، چاپ سیزدهم، بیروت، دارالعودة.
فردوسی، ابوالقاسم (1394) شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، دورۀ چهار جلدی، تهران، سخن.
قبادی، حسینعلی (1392) «نقد و تحلیل کتاب پیکرگردانی در اساطیر»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی سال سیزدهم شماره 26، صص 57-82.
کارل، گریمبرگ (1369) تاریخ بزرگ جهان، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، جلد دوم، تهران، یزدان.
کاملی، فاطمه (1400) «سیمای اسکندر مقدونی در تاریخ‌های ملی ایران با تکیه بر مسئله نسب اسکندر»، ماهنامه آفاق علوی انسانی، سال پنجم، شماره 50، خرداد ماه، صص 1-17.
کریستن سن، آرتور (1317) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر.
کریمی زنجانی اصل، محمد (1398) دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل بلیناس: https://www. oogle. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/239370/%25D8%25A8%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2586%25D8%25A7%25D8%25B3&ved=2ahUKEwjpxa-ZsIyJAxVlhP0HHZsVPKEQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw2jLWkZjKj4djePgpgrNRz5.
کریمی زنجانی اصل، محمد و ملیحه کرباسیان (1399) دایرۀ¬المعارف بزرگ اسلامی، مدخل طلسم، ج-میراث یونانی- اسکندرانی، سایت دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی: https://www. google. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/258061/%25D8%25B7%25D9%2584%25D8%25B3%25D9%2585&ved=2ahUKEwiJ97v9xYuJAxWX9QIHHXjjDpgQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3KY027S5wIH8nubyvhPrty.
کفافی، محمدعبدالسلام (1389) ادبیات تطبیقی: پژوهشی در باب نظریۀ ادبیات و شعر روایی،ترجمۀ سید حسین سیدی، مشهد، به نشر (وابسته به آستان قدس رضوی.
کوروجی کویاجی، جهانگیر (1371) پژوهشهایی در شاهنامه، ترجمۀ جلیل دوستخواه، اصفهان، زنده‌رود.
کیوانی، مجدالدین (1377) دایرۀ¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 8، ذیل اسکندر، سایت دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی: https://www. google. com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www. cgie. org. ir/fa/article/230310/%25D8%25A7%25D8%25B3%25DA%25A9%25D9%2586%25D8%25AF%25D8%25B1&ved=2ahUKEwjRqNfsxIuJAxVHgf0HHSY7BEgQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw2u3KN4wYkbcpRvpyjihx_Z.
گازرانی، ساقی (1399) کوش پیل¬دندان خلق یک ضدقهرمان، تهران، مرکز.
گرجی، مصطفی و حسین محمدی مبارز (1393) «بررسی تطبیقی دو شخصیت اسطوره¬ای تاریخی کیخسرو و ذوالقرنین»، نشریه ادب پژوهی، دوره 8، شماره 27، پیاپی 27، فروردین ماه، صص 69-88.
لمب، هارولد و هرودوت (1386) قدم به قدم با اسکندر در کشور ایران، ترجمۀ ذبیح¬الله منصوری، تهران، گلریز.
----------------- (1394) اسکندر مقدونی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران، پر.
محسنی‌نیا، ناصر (1389) «ادبیات تطبیقی، جایگاه و ضرورت¬ها»، مجله علمی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی( فصلنامه)، دوره 6، شماره 14،پیاپی14، خردادماه، صص 81-102.
مشکور، محمدجواد (1325) گفتاری دربارۀ دینکرد: مشتمل بر بخش های دینکرد، تاریخ اوستا و ادبیات پهلوی، بی‌جا.
منوچهر خان حکیم (1327) اسکندرنامه، تهران، کتابفروشی و چاپخانه علی‌اکبر علمی.
مینوی خرد (1354) ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله اموزگار، تهران، توس.
نظامی‌گنجوی (1385) شرفنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
---------- (1387) اقبالنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
نظری¬منظم، هادی (1389) «ادبیات تطبیقی: تعریف و زمینه‌های پژوهش»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، سال اوّل،شمارۀ 2، بهار، صص 221-237.
یوست، فرانسوا (1387) فلسفه و نظریه‌ای جدید در ادبیات، ترجمه علیرضا انوشیروانی، ادبیات تطبیقی جیرفت، شماره 8، صص 37- 56.
Alter, Stephen (2004) Eiephans, A Portrit of the Indian elephant. Orlando: Harcourt.
Diodorus of Sicily (1968) The Libraty of Histtory, translation By: C. H. Oldfather, Vol. 1-2, Cambridge (Mass)& London:The Loeb Classical Library.
Quintus Qurtius Rufus (1976) History OfAlexander the Great of Macedon, translated by: J. C.Rolfe, Cambridge)Mass)& London: The Loeb Classical Library.
Strabonn (1966) The Geography of Strabon, translated by: H.L.Jones, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و دوم، بهار 1403: 56-25
تاريخ دريافت: 04/03/1403
تاريخ پذيرش: 27/05/1403
نوع مقاله: پژوهشی
مطالعۀ تطبیقی خویشاوندی روایات
«اسکندر مقدونی» و «کوش پیلدندان»
مژده حاج احمدی‌پور رفسنجانی1
فرزاد قائمی2
مجید هوشنگی3
چکیده
ادبیات تطبیقی، رویکردی پژوهشی در دوره معاصر است که به مقایسه، بررسی و تحلیل آثار ادبی و در مفهوم توسعیافتۀ آن، آثار هنریِ ملل و فرهنگ‌های مختلف پرداخته و تشابهات و تفاوتهای این آثار، همچنین تأثیرات و تبادلات ادبی و فرهنگی ملل را میکاود. این علم یا رشته بر آن است که «خودی» را در آینۀ «دیگری» ببیند و بشناسد. این مسئله، ناقدان ادبی را بر آن داشت تا با بررسی آثار ادبی در ارتباط با یکدیگر، به فهم تکاملی و تطبیقی از نشانههای متن دست یابند. از سوی دیگر «کوشنامه»، روایت «کوش پیلدندان»، قهرمانی شوم و اهریمنی در حماسههای ایرانی است که در بررسی تطبیقی آن، بسامد تشابهات و همسانیهای روایت کوش با اسکندر مقدونی در روایات اساطیری- تاریخی با تباری غیر ایرانی، ذهن ناقدان را بر آن وامیدارد که به بررسی لایهها و شاخصهای خویشاوندی این دو روایت و سرفصلهای اصلی و مبنایی آن بپردازد. از اینرو این پژوهش تلاش کرده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و بررسی تطبیقی آنها، به کشف نظام دلالتهای دو متن بپردازد. از نتایج این پژوهش برمی‌آید که این دو داستان به سبب همسویی و همپوشانی در ساحتهایی چون شخصیتپردازی، کنشگری، تبیین حالات و ورود به روایتهای یکدیگر، بیشک در یک نظام تأثیر و تأثری واقع شدهاند و این تأثیرپذیری از روایت اسکندر به کوش، بیشتر موضوعیت دارد و میتوان در بخشهای متعددی، شخصیت کوش به عنوان قهرمانی ایرانی را بازتابی استحالهشده از شخصیت اسکندر غیر ایرانی دانست و روایت آن را دگردیسی گزینشی از مجموعهای از دادههای منتشر در ادب عامه و روایات مکتوب اسکندر تلقی کرد.
واژه‌هاي کلیدی: ادبیات تطبیقی، اقتباس، کوش، اسکندر و کوشنامه.
مقدمه
تحلیلِ تطبیقی میان آثار ادبی در دوره معاصر میتواند یکی از مهمترین شیوههای نقد ادبی معاصر شناخته شود که نتیجه آن، شناخت هرچه بیشتر روابط، گفتوگوها و موضوعات مشترک و متفاوتی است که در میان آثار ملتها وجود داشته است. این نهضت که «یک اکولوژی انسانی، یک جهان‌بینی ادبی و بصیرتی در جهان فرهنگی است با مشمولیت و جامعیت تمام» (یوست، 1387: 50) در حقیقت به روابط و مناسبات فرهنگها توسع مییابد و پای خود را از قلمرو زبان و قومیتها فراتر گذاشته، به گفت‌وگوی مشترک فرهنگها خواهد انجامید. این نهضت تحلیلی در دو سطح به بستر ادبیات ورود پیدا کرد که از آن به مکتب فرانسوی و آمریکایی یاد میشود. در روش فرانسوی، رسالت نقد تطبیقی صرفاً تبیین تعاملات ادبی ملتهاست و این روش نقد، چیزی شبیه به تحلیلهای حوزه تاریخ ادبیات خواهد بود. از مهمترین شاخصهای این مکتب آن است که در دو بستر زبانی این تحلیل شکل گرفته و از منظر تاریخی، نشانه‌هایی بر تأثیر و تأثر میان دو حوزه ادبی وجود داشته باشد.
از سوی دیگر در فرهنگ ایرانی، «کوش پیلدندان»، شخصیتی منفور و به عبارتی ضد قهرمان در متون حماسی و تاریخی ادب فارسی است. شرح زندگی وی در منظومه‌ای ده‌هزار بیتی به نام «کوشنامه» از شاعری کمآشنا به نام ایرانشان/ ایرانشاه بن ابی الخیر (پنجم و ششم هـ.ق) و در برزونامۀ جدید -که هنوز چاپ نشده- و در طومارهای نقالی با تفاوتهای چشمگیر نسبت به روایت کوشنامه دیده میشود. در سوی دیگر به باور محققان، داستان اسکندر مقدونی، اصل ایرانی ندارد و از منابع رومی (یونانی) و سریانی به عربی و از آنجا به آثار فارسی راه یافته است (آموزگار، 1395: 86 و تفضلی، 1389: 271 و 305).
روایت اسکندر، مجموعه سرگذشتی داستانی است که «داستانگزاری از اهل اسکندریه، پیرامون قرن دوم میلادی آن را به یونانی تحریر کرد و روایت آن را به مورخ و فیلسوف همعهد و همدرس اسکندر یعنی کالیستن نبیره و شاگرد ارسطو (کشته به فرمان اسکندر در 328 ق.م) نسبت داد [...] این رمان که اصل یونانی آن باقی است، تمام افسانه‌های اعجابانگیز مربوط به منشأ و مولد و سرگذشت اسکندر و جنگ‌های او و عجایب و غرایبی که در آنها راه یافته ذکر شده است. مبدأ اصلی روایت کالیستن مستعار، داستانهایی بود که سپاهیان مقدونی و یونانی اسکندر از آنچه دیده و شنیده بودند برساخته و در بازگشت به اوطان خود با آبوتاب بسیار نقل کرده بودند و بعدها مخصوصاً در اسکندریه، مرکز حکومت بسطالسه، افسانه‌های دیگری بر آنها افزوده شد و سپس در مشرقزمین درباره عجائب اعمال و احوال اسکندر، افزایشهای دیگری بر آن صورت پذیرفت» (صفا، 1370: 471).
حال با توجه به این مقدمه میتوان گفت که این پژوهش سعی دارد تا با تکیه بر رویکرد تطبیقی فرانسوی و با مبنا قرار دادن روایت کوش در کوشنامه و مقایسۀ آن با سرگذشت اساطیری اسکندر مقدونی در متون تاریخی، پهلوی- زردشتی و ادبی، به بررسی روابط میان این دو شخصیت پرداخته، محورهای این تأثیرگذاری احتمالی روایات اسکندر مقدونی را بر داستان کوشپیلدندان در منظومه کوشنامه بکاود.
پیشینه پژوهش
در زمینۀ تطبیق شخصیتهای اساطیری ملل مختلف، کارهایی انجام شده است که از مهمترین آنها میتوان به کارهای کویاجی در سال 1939 در کتابی به نام «مطالعاتی درباره شاهنامه» اشاره کرد که به شباهتهای آشیل و اسفندیار از لحاظ رویینتنی پرداخته است. این کتاب به نام «پژوهشهایی در شاهنامه» در ایران ترجمه و به چاپ رسیده است. سالها بعد مهرداد بهار (1352) در کتاب «اساطیر ایران» علاوه بر شباهتی که کویاجی متذکر شده، هفت مورد شباهت دیگر می‌آورد. همین نویسنده بار دیگر در سال 1374 در کتاب «جستاری چند در فرهنگ ایران» به وجوه تشابه شخصیتهای ایلیاد و رستم و اسفندیار پرداخته و به این نتیجه رسیده است که داستان رستم و اسفندیار از یونانیان اخذ شده است. محمود امیدسالار (1377) در مقالهای با عنوان «اسفندیار و آشیل»، این دیدگاه را رد کرده، اینگونه شباهتها را توارد و از بن‌مایههای تکرارشونده اساطیر ملل مختلف میداند.
در این حوزه، مقالهای در تطبیق شخصیتهای اساطیری حماسۀ انهاید و شاهنامه در سال 1388 و 1391 نوشته شده است. همچنین مقالهای با عنوان «مقایسۀ تطبیقی شخصیتهای اساطیری جمشید و اوزیریس» (1401) و پژوهشی در «بررسی تطبیقی دو شخصیت اسطورهای- تاریخی کیخسرو و ذوالقرنین» (1393) به طبع رسیده است.
درباره مطالعه تطبیقی شخصیت اساطیری اسکندر با شخصیتهای اساطیری، پژوهشی با عنوان «بررسی مقایسهای داستان اسکندر در شاهنامه با داستان ذوالقرنین در قرآن مجید» (1388) از احمد حسنی رنجبر انجام شده است. همچنین پژوهشهایی در تطبیق و عدم تطبیق ذوالقرنین با کوروشکبیر صورت گرفته است.
از طرف دیگر در تطبیق کوشپیلدندان به پادشاهان کوشانی در سال 2019م، ساقی گازرانی در مقالهای مفصل که به صورت کتاب ترجمه و چاپ شده است، با عنوان «کوش پیلدندان، خلق یک ضد قهرمان» بر این عقیده است که روایت کوشنامه در واقع روایت تاریخی حکومت کوشانیان است که از زبان رقیبان آنان یعنی ساسانیان نوشته شده است و پیلدندان، قهرمان اصلی داستان در اصل نماد سلسلۀ کوشانیان است که از نگاه ساسانیان، مظهر ظلم و بیداد و رفتارهای غیر انسانی است.
با توجه به تجسسهای انجامشده، تاکنون پژوهشی در مقایسه و تطبیق شخصیت و روایات اساطیری اسکندر در متون تاریخی و ادبی با شخصیت و روایت کوش در کوشنامه انجام نگرفته است.
مبانی نظری
پژوهشگران، فلسفه ادبیات تطبیقی را مقایسه و تحلیل آثار ادبی، شناخت و درک بهتر ادبیات جهان در سایه ارتباطات پیچیده بین متون مختلف تعریف کردهاند. در این راستا به تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و تاریخی و سیاسی دخیل بر متون پرداخته میشود. هیچ ملّتی، هویتی خالص و بکر ندارد و هر فرهنگی، آمیختهشده از سایر فرهنگهاست. ادبیات تطبیقی، میزان و درجۀ این آمیختگی را تعیین میکند. «در دنیای جدید اگر بخواهیم موقعیت، وزن و جایگاه ادبیات ملی یک کشور را درک کنیم، ناچار باید آن را در ترازوی ادبیات تطیقی قرار دهیم. ترازوی ادبیات تطبیقی، میزان دقیقی است که با کمک آن میتوان جایگاه و موقعیت و وزن ادبیات ملی یک کشور را روشن نمود» (محسنی‌نیا، 1389: 82).
این شاخه یا رشته علمی، دو رویکرد معروف فرانسوی و آمریکایی دارد که مبنای نظری این مقاله، رویکرد فرانسوی است. برای آشنایی بیشتر در ذیل به طور مجمل به توضیح این دو رویکرد پرداخته شده است.
رویکرد فرانسوی: در قرن نوزدهم میلادی پژوهشگران فرانسوی برای نخستینبار اصطلاح ادبیات تطبیقی را در تحقیقات ادبی خود به کار بردند. میتوان گفت که خاستگاه یا شروع علمی ادبیات تطبیقی، دانشگاه سوربن فرانسه بوده است. آنچه در این مکتب مورد توجه قرار گرفته است، روابط تاریخی ملتها و اقوام و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مؤلفه‌های فرهنگی ملل بهویژه ادبیات است. «پژوهشگران این حوزه بیشتر به دنبال سرچشمههای الهام و شواهد تاریخیای بودند که مؤید پیوندهای ادبی ملتها و بیانگر تأثیرپذیری آنها از یکدگر باشد. از اینرو توجه به زیباییشناسی آثار ادبی، اهمیت چندانی در مکتب فرانسوی ندارد» (نظری منظم، 1389: 221).
مبنای رویکرد فرانسوی ادبیات تطبیقی، دو اصل زیر است: 1- زبان دو اثر ادبیات باید متفاوت باشد. 2- بین دو ادبیات، روابط تاریخی وجود داشته باشد (کفافی، 1389: 17-20). این رویکرد از میان شاخههای مختلف هنری، حوزۀ کارش آثار ادبی است و آثاری می‌توانند در این حوزه مورد تطبیق و مقایسه قرار گیرند که علاوه بر آنکه از نظر زبان با یکدیگر متفاوتند، بتوان بین آنها رابطۀ تاریخی و تأثیر و تأثر را مشاهده نمود. بنابراین اصل در این رویکرد، تأثیر و تأثر دو یا بیش از دو اثر است. «ادبیات تطبیقی، علمی است که روابط خارجی میان ادبیات ملل گوناگون را بررسی میکند و از تأثیرپذیریها و تأثیرگذاریهای میان ادبیات ملی یک کشور و دیگر کشورها سخن میگوید» (غنیمی هلال، 1987: 18). از این زاویهدید، «تطبيق يعني خارج نمودن هرگونه معناي زيبايي‌شناختي كه فقط بايد معناي تاريخي مدّنظر باشد. بررسي وجوه تشابه و تفاوت در آثار مختلف و زبان‌هاي مختلف به قصد كشف روابط تأثير و تأثر است» (تيگم، 1931: 19).
رویکرد آمریکایی: این رویکرد یک قرن بعد از رویکرد فرانسوی، یعنی در قرن بیستم میلادی، به دنبال انتقادهایی که بر مکتب فرانسوی گرفته میشد، شکل گرفت و نهتنها شاخۀ ادبیات، بلکه سایر هنرها چون نقاشی، معماری و... را نیز در برمی‌گرفت. این رویکرد، رابطۀ تاریخی و زبان یکسان بین ادبیات و سایر آثار فرهنگیِ ملتها را شرط لازم برای ورود آنها به حوزۀ ادبیات تطبیقی نمی‌داند. آنچه در این رویکرد اهمیت دارد و ملاک و معیار مقایسه است، مرزهای سیاسی و جغرافیایی بین دو ملت است. این مکتب، «زیباییشناسی و توجه به نقد و تحلیل را در رأس کار تطبیقگری نهاد. مکتب مذکور، ادبیات را پدیدهای جهانی و در ارتباط با سایر شاخههای دانش انسانی و هنرهای زیبا میداند» (نظری منظم، 1389: 221).
در این نهضت که با تلاشهای رنهولک انجام پذیرفت، این نقد به حوزههای فرامتنی و بینرشتهای گسترش پیدا کرد و رابطه ادبیات با دیگر حوزههای هنری و شاخههای علوم مورد توجه قرار گرفت که بیش از هر چیز، همبستگی پژوهشهاي انسانی مدنظر ناقدان خواهد بود. پس ادبیات تطبیقی در این شیوه یعنی «مطالعۀ تطبیقی ادبیات یک قوم مشخّص با ادبیات دیگر ملل و نیز مطالعۀ تطبیقی ادبیات با سایر حوزههاي علوم انسانی» (الخطیب، 1999: 50). نکتهای که در مکتب آمریکایی برجسته است، عدم تأکید بر تأثیر و تأثر است که بیش از تشریح رویداد، به بررسی چرایی و چگونگی این روابط خواهد پرداخت (انوشیروانی، 1389: 37).
با توجه به این مبانی، در این پژوهش سعی شده است که با مبنا قرار دادن رویکرد فرانسوی ادبیات تطبیقی که به تأثیر و تأثر آثار ادبی ملتها میپردازد، به بررسی و تطبیق شخصیت و خویشکاری کوشپیلدندان در منظومۀ کوشنامه و شخصیت و روایات اساطیری منسوب به اسکندر مقدونی -که هرچند در متون و منابع ایرانیان آمده است، اصل یونانی دارد- پرداخته شود و همپوشانیها مشخص گردد.
تحلیل و بررسی دادهها
زایش و کودکی
فرّه و تبار اساطیری و زنای مادر
اسکندر از جانب پدر [اگر پدرش را فیلیپ بدانیم] از نسل هرکول است و از طرف مادر از خون «ائاسیدها4» که نسلشان به آشیل میرسد. فیلیپ عاشق اولمپیا [مادر اسکندر] شد و او را از برادرش خواستگاری کرد (پلوتارک، 1346: 333)(1). اسکندر «بر این مدعی بود که از تبار خدایان است و پسر ژوپیتر5 یا زئوس6 (ستاری، 1384: 95). پیرنیا به نقل از کنت کورث (اسکندر، کتاب1، بند1)، به دلیل آنکه از ابتدای سلطنت اسکندر در نسب او تردید بود، عده‌ای چنین صلاح دانستند که به جای آنکه او را پسر هرکول و از اعقاب ژوپیتر بدانند، وی را پسر بلافصل خود ژوپیتر بدانند و این روایت افسانهگون ساخته شد که: «ژوپیتر به شکل ماری در رختخواب مادر اسکندر داخل شد و از این ارتباط، اسکندر به دنیا آمد...» (پیرنیا، 1391: 999). چنانکه در زمان قتل فیلیپ، شایعاتی درباره حلالزادگی اسکندر وجود داشت (رابینسون، 1370: 360).
به نوشته پلوتارک، تاریخنگار یونانی (سدۀ اول و دوم میلادی)، گاهی اوقات می‌دیدند که همسر فیلیپ (مادر اسکندر) در حالی که خوابیده، ماری بزرگ، سراسر بدنش را پوشانده است. در داستانی دیگر آمده است که شب قبل از زفاف، مادر اسکندر خواب دید که صاعقه‌ای به بطنش اصابت کرد و دور و نزدیک را سوزاند (پلوتارک، 1346: 333)؛ همچنین روایاتی افسانهگون از زمان تولد اسکندر نقل شده است که گویی وی دارای فرّۀ ایزدی بوده است: «شبی که المپیاس زایید، آتشی، معبد دیان را در اِفِس که معروفترین معبد آسیا بود سوخت [...] بر خانه‌ای که اسکندر در آنجا زاد، دو عقاب جا گرفته، تمام روز را در آن محل بماندند(2)» (پیرنیا، 1391: 1000-1001). در دارابنامه از قول ارسطو، استاد اسکندر آمده است که اسکندر، فرّۀ ایزدی داشته است (طرسوسی، 1389، ج1: 394).
کوش پیلدندان نیز تولدی اسرارآمیز دارد. مادر وی هرچند زنی بسیار زیباست، از طایفۀ فیلگوشان است. او با کوش (پدر پیلدندان) ازدواج میکند و فرزندی اهریمنی و فیلشکل و هولناک به دنیا می‌آورد؛ فرزندی که گویی دارای فرّۀ ایزدی است؛ زیرا ددان از دریدن آن امتناع میکنند و به هیچ طریق کشته نمی‌شود (ایرانشاه، 1377: 202-203). در روایت اساطیریِ اسکندر و کوش، این وجه مشترک دیده میشود که کوش از جانب مادر به فیلگوشان که شمایل فیلمانند داشتند میرسد و اسکندر هم از جانب مادر به قبیلۀ مارپرستان منسوب است: «... مورخان و پژوهشگران بدون استثنا او [مادر اسکندر] را زنی غیرعادی دانسته، گفتهاند تحت تأثیر وحشیگری و جذبه مذهبی بود و در مراسم سحرآمیزی شرکت میکرده است که طی آن، او در حالی که مارهایی روی سر و پیرامون گردن داشته است، به رقص و پایکوبی میپرداخته است» (کارل، 1369: 222). پیش از این نیز ذکر شد که در روایتی اساطیری، ژوپیتر خود را به شکل مار درآورده و با مادر اسکندر همبستر میشود و اسکندر حاصل این ارتباط است. شاید این بیت از شرفنامه که خطابِ دارا به اسکندر است، اشاره به نژاد ماری اسکندر باشد:
اگر کردی این خوی ماری رها |
| و گر نی من و تیغ چون اژدها |
|
| (نظامی، 1385: 176) |
از سویی دیگر این زایش و تبار عجیب، با روایت گناه مادر، در هر دو داستان عجین شده است. درباره اسکندر گفته میشود پادشاه مصر که از تاج و تخت به دلیل قشون‌کشی شاه پارس محروم شده بود، برای یاری به مقدونیه رفت تا از فیلیپ برای جنگ با پارسیان کمک بگیرد؛ اما بستر میزبان خود را بیالود و با سحر، دل همسر فیلیپ را ربود و با وی همبستر شد. اظهارات فیلیپ که اسکندر فرزند او نیست، سبب شیوع این داستان در یونان شد (پیرنیا، 1370: 1212-1214). در دایرۀالمعارف اسلامی نیز درباره نسب مصری داشتن اسکندر به نقل از مجملالتواریخ همین داستان آمده است، با این تفاوت که نام پادشاه مصر، «بختیانوس» و نام مادر اسکندر، «اُلمفید»آمده است (کیوانی، 1377، ج8: 852).
اسکندر «در زمان کودکی شنیده که پسر فیلیپ نیست و مادرش المپیاس7، خدمتکار معبد آپولون8 در جزیرۀ ساموتراس9 از راهب بزرگ خدا آبستن شده و وی متولد گردیده است» (ستاری، 1384: 95). درست همین وجه کنشی در کوشنامه آمده است؛ زمانی که کوش، پدرِ پیلدندان، نوزاد زشت و فیلمانند خود را میبیند، نوزاد را از تبار حرام و حاصل زنای او با اهریمن میداند و همسر خویش را به این اتهام می‌کُشد (ایرانشاه، 1377: 202).
سرراهی بودن
در مقابلۀ دو روایت اساطیری اسکندر و کوش مشاهده خواهد شد که هر دو دارای
سرنوشتی مشترک در دوران کودکی هستند. بناکتی آورده است: اسکندر را بعد از تولد در پارچه‌ای پیچیده و در راه می‌گذارند و پیرزنی به هدایت بزی، او را یافته، نامش را اسکندر نهاده و بزرگ میکند. برحسب اتفاق مادر فرزند را شناخته و نزد پدر می‌فرستد. خواندمیر نیز همین قصه را با مختصر تفاوتهایی نقل کرده است (کیوانی، 1377، ج8: 352). نظامی در شرفنامه نیز روایتی شبیه به این در مبحث نژاد اسکندر آورده است: زنی پارسا و اهل روم در ویرانه‌ای وضع حمل میکند و خود می‌میرد. فیلقوس از آنجا گذشته، کودک را یافته، بزرگ و بعدها ولیعهد خود میکند (نظامی، 1385: 85).
در کوشنامه نیز آمده است که کوش با زیبارویی از فیلگوشان ازدواج میکند و حاصل این ازدواج، فرزندی پیلمانند و بسیار زشت است. پدر که فرزند را اهریمنی میداند، همسرش را کشته و کودک را در بیشهای رها میکند تا نابود شود (ایرانشاه، 1377: 204-202). نکته دیگر که منشأ این دو روایتِ اساطیری را به هم نزدیک میکند، مرگ مادرِ هر دو شخصیت، بعد از به دنیا آوردن فرزند است. علاوه بر این در روایت نظامی گنجوی، مادر اسکندر پیش از مردن، از اینکه حیوانات وحشی، نوزادش را بخورند نگران است که این شاید متناسب با این بخش از کوشنامه باشد که آبتین، نوزاد را در معرض حیوانات وحشی قرار میدهد، اما آسیبی نمی‌بیند (نظامی، 1385: 84).
نامگذاری
در تشابه واژههای فیلقوس، فیلوکوروس(3) و فیلگوش باید گفت که کوش پیلدندان به دلیل فیلمانند بودن، دارای گوشهای بزرگ بوده است که در بعضی از مواضع پیلگوش یا فیلگوش هم نامیده شده است. در این راستا برخی محققان از جمله مصحح احتمال دادهاند که نام قهرمان اصلی کوشنامه، «گوش» و نام منظومۀ حاضر «گوش‌نامه» بوده که بنا بر شیوۀ کتابت، گاف به صورت کاف نوشته شده است (ایرانشاه، 1377: 35- 41). فیلگوش از لحاظ تلفظ بسیار شبیه فیلقوس است که به پدر اسکندر گفته می‌شده است: «بسیاری از منابع فارسی و عربی، شجرهنامههایی مجعول از اسکندر به دست می‌دهند. با این همه در بیشتر آنها نام پدر اسکندر (فیلیپ) را به شکل‌های فیلفوس، فیلقوس، فیلاقوس، فیلبس یا بیلبوس آورده اند...» (کیوانی، 1377، ج8: 351).
در متون ادبی و تاریخی نیز نام پدر اسکندر، فیلقوس آمده است (فردوسی، 1394، ج3:
241 و 262). این نوع ترکیب را در اقبالنامه نظامی هم میتوان دید (نظامی، 1387: 111). نام اسکندر در شش جا از شاهنامه به صورت اضافۀ بنوّت به صورت «اسکندرِ فیلقوس» آمده است. محتمل است که به مرور زمان «فیلقوس» به اشتباه صفت اسکندر قرار گرفته باشد و بعد از آن این کلمه که برای فارسیزبانان نامأنوس بوده و شاید کاتبانی که به شیوۀ شنیداری کتابت می‌کردهاند، آن را تبدیل به فیلگوش کرده باشند و سپس به صورت صفت برای اسکندر به کار برده شده است(4) و این موضوع منشأ روایاتی باشد که اسکندر را دارای گوشهای بزرگ دانستهاند.
نکته قابل توجه دیگر در این زمینه، شباهت لفظی لقب اسکندر یعنی فیلوکوروس به معنی دوستدار کوروش (Strabon, 1966: XI,11,4؛ اللهیاری، 1401: 16) با فیلگوش است که باز هم احتمال ابدال آن به فیلگوش را تشدید میکند. از طرف دیگر در کوشنامه، روایتی هست که هرچند شاعر آن را رد میکند، حائز نکتهای است که احتمال ابدال فیلقوس را به فیلگوش قوّت می‌بخشد. می‌دانیم اسکندر همچون کوش با سیاهان جنگیده است. در کوشنامه در بخش نبردِ کوش پیلدندان با سیاهان نوبی از قول شاعر آمده است که بعضیها می‌گویند کسی که با سیاهان جنگید، پیلدندان نبوده، بلکه پسرش بوده که نام او هم کوش بوده است (ایرانشاه، 1377: 546). اگر این روایتی را که شاعر رد میکند بپذیریم، ارتباط قابل تأملی بین آنکه فیلگوش را همان فیلقوس گرفت، وجود دارد.
نکتهای که در نامگذاری هر دو میتوان بدان اشاره داشت این است که هر دو شخصیت، یکی از فرزندان خود را به اسم خود نامگذاری میکنند. اسکندر مقدونی چنان که آمده است، دو پسر داشته که نام یکی از آنها همنام خودش (اسکندر) بوده است (دهخدا: ذیل اسکندر). در کوشنامه نیز نام دو پسر پیلدندان آمده است، یکی به نام کنعان که فرزندش نمرود است(5) و دیگری همنام پدر (کوش) بوده است:
پسر داشت کنعان یکی کوش نام |
| به مردی همانا رسیده تمام |
|
| (همان: 497) |
شخصیتپردازی
در بررسی تطبیقی این دو شخصیت، یک سلسله خویشاوندی در رفتارها و کنش‌هایی همسو مشاهده میشود که بر اساس آن میتوان به پیوندی درونی میان این شخصیت از جنبۀ اساطیری دست یافت. این کنشها و ویژگیهای رفتاری به قرار زیر است:
تناسبات چهره
- نشان (خال) سیاه بر تن: هر دو شخصیت (اسکندر و پیلدندان) -چنانکه در روایات اساطیری آمده است- دارای نشانی سیاه بر بدن بودهاند که آنان را از دیگران متمایز میکرد. درباره اسکندر آوردهاند که «ارسطاطالیس چون روی به کودک کرد، رویی دید که آفتاب شرمندۀ او بود؛ به ترکیب قوی و فرّ ایزدی از وی می‌تافت و خالی سیاه بر رخ او بود چون روی ناخنی. ارسطاطالیس گفت: نیست این مگر پادشاهزادهای!» (طرسوسی، 1389، ج1: 394). این نشان خال در شخصیت کوش نیز مشاهده میشود. در آنجا که میان دو کتفش، نشانی سیاه بود (ایرانشاه، 1377: 202) که چون یکی مهر همچون نگینی سیاه (همان: 223)، نشانی قویتر از آن یافت نمیشد.
- رنگ چشم و پوست: آریان، مورخ یونانی هم اسکندر را با یک چشم تیره چون شب و یک چشم آبی چون آسمان توصیف میکند. پیرنیا در صفات جسمانی اسکندر آورده است: «اعضای بدنش قوی و متناسب، قامتش پست و خودش عصبیتر از آنچه می‌نمود. پوستی داشت سفید به جز گونهها و سینه که به سرخی می‌زد. دماغی مانند دماغ عقاب و چشمانی به رنگ‌های مختلف؛ چشم چپ، سبزفام و چشم راست، سیاه. از اثر چشمانش کسی نمی‌توانست در آن بنگرد...» (پیرنیا، 1391، ج2: 1002). همین نشان رنگ آبی چشم در تصویر کوش نیز نمودار است و رنگ چشمان او را آسمانگون توصیف نمودهاند (ایرانشاه، 1377: 159) و چهره او نیز همچنان برافروخته و سرخ توصیف شده است (همان: 202).
- وجه اهریمنی: در مینوی خرد آمده است که اسکندر، همچون ضحاک و افراسیاب، زادۀ اهریمن است: «افراسیاب دهاک و اسکندر توسط اهریمن به گونهای خلق شدند که جاودان و فناناپذیر باشند؛ اما اورمزد، ایشان را فناپذیر ساخت» (تفضلی، 1391: 32). این مسئله میتواند دلالت بر وجه اهریمنی او داشته باشد. به طور کلی اسکندر در متون زردشتی به دلیل سوزاندن اوستا، کشتن بزرگان دین زردشتی و نیز از بین بردن سلسۀ ملی ایران (کیانیان) (بهار، 1380: 140) مورد نفرت است و چهرهای شیطانی دارد. در این متون او همچون اهریمن، صفت گجستگ به معنای ملعون دارد: «در ادبیات زردشتی تنها اهریمن، اسکندر، مزدک و ابالیش مرتد و با لقب گجستک یاد شدهاند» (بویس، 1395: 107). همچنین در ارداویرافنامه که اثری دینی است، به ارتباط اسکندر با اهریمن و فریفته شدن وی توسط اهریمن اشاره شده است (عفیفی، 1391: 22). این وجه اهریمنی در کوشنامه نیز صدق یافته و بارها کوش پیلدندان را اهریمنی یا زادۀ اهریمن خواندهاند. برای نمونه پدر پیلدندان به همسرش هنگام زاده شدن میگوید:
همی آدمی زاید از مرد و زن |
| تو چون زاده‌ای بچۀ اهرمن؟ |
|
| (ایرانشاه، 1377: 202) |
و یا دریافتن آبتین، کوش نوزاد را در بیشه: | ||
همی هر زمان گفت با خویشتن |
| که این نیست جز بچۀ اهرمن |
|
| (همان: 203) |
با مطالعه کوشنامه و ارتباط این شخصیت با فیل، دلالتهای بسیار یافت میشود که او را از نژاد اهریمن (همان: 228) یا دارای چهرۀ اهریمنی میدانند (همان: 242) و او را در تخاطب اهریمن میخوانند (همان: 622 و 664 و 666).
دعوی خدایی
یکی از ویژگیهایی که برای شخصیت اساطیری اسکندر برشماردهاند، میل او به خدایگون بودن است؛ بهگونهای که در بلخ، از همگان خواست که همچون خدایان در مقابلش سجده کنند (آریان، 1388: 172). این مسئله بدانجا بازمیگردد که «از تخمۀ خدایان خواندن اسکندر، سخنی بود که المپیاس10، مادر اسکندر از همان آغاز در گوش فرزندش زمزمه کرد» (Quintus Curtus, 1976, I: 1) و بعدها مورخان اسکندر نیز بر آن پای فشردند. (آریان، 1388: 307؛ اللهیاری، 1401: 27؛ Diodor sicily, 1968: XVII). برخی بر این باورند که این خدایخوانی، خود از اوج جاهطلبی او نشأت میگرفت (کریستینسن، 1317: 315) و این امر تا آنجا گسترش یافت که «پرستش او به عنوان خدایی، اساس آزادگی اندیشه مردم پیرامون او را به همراه دیگران به تمسخر گرفت» (الهی، 1378: 241) و برای مخالفان مجازات سنگین قائل میشدند. همین امر باعث شد «بعدها امپراتوران روم، این روش را دنبال نمودند و حتی مجسمه‌های خود را در معابد گذاشتند» (همان: 264).
همین امر درباره کوشپیلدندان صدق مییابد، آنجا که او نیز دعوی خدایی کرد و
مردم را وادار به پرستش خود نمود:
همی گفت با مردم تیرههوش |
| ستمکار و بیداد جوینده کوش |
که پرودگار جهان را منم |
| که آباد و ویران چو خواهم کنم |
همه زندگانی به دست من است |
| همه مرگ در تیغ شست من است... |
همین امر در ارتباط با ساخت تندیس او نیز بازنمایی شده و میتوان مشاهده کرد که این همسویی در فعلیت با اسکندر وجود دارد (ایرانشاه، 1377: 597-598).
شرابخواری و زنبارگی
یکی از ویژگیهای مشترک شخصیتی پیلدندان و اسکندر بر اساس منابع، افراط در شربخواری است، به طوری که عزیزترین شخص خود را در حالت مستی می‌کشند؛ سپس هر دو دچار پشیمانی شده، به شدت گریه و زاری میکنند و بعد از آن شروع به ظلم و جنایت و تجاوز به دختران و پسران میکنند. درباره اسکندر آوردهاند که در حالت مستی، «زمام شهوت را از دست می‌داد و بعد از قتل پارمینون، حالات جنون با تمام وضوح در او پدید آمد» (لمب، 1394: 279). این بدمستی او تا بدانجاست که هر زمان که در مجلس بادهگساری حضور می‌یافت، سلاحدار، شمشیر را از او دور میکرد که مبادا در حال مستی، مرتکب قتل نفس شود (همان: 114). او در میخوارگی، وزیر محبوبش را در حالت مستی کشت (الهی، 1374: 274). در اثر افراط در شرابخواری، بیمار و در پی آن مرد.
درباره کوش نیز آوردهاند که در شرابخواری افراط میکرد. روزی در حالت مستی با نگارین، همسر محبوبش به گفتوگو می‌نشیند. نگارین شروع به انتقاد از وی میکند. کوش خشمگین شده، عنان اختیار از دست داده، نگارین را با خنجر می‌کشد (ایرانشاه، 1377: 505). او که عاشق دختر زیبایش میشود، زمانی که او را مایل به خود نمی‌بیند، در حالت مستی او را می‌کشد و بار دیگر پشیمانی وی بعد از هشیاری او را در برمیگیرد (همان: 655). اسکندر نیز دقیقاً با چنین عکسالعملی پس از قتل دوستش، مکرر خود را قاتل و سلاخ دوستان خود خواند. سه روز چیزی نخورد و نیاشامید و دیگر نیازهای جسمی را نادیده گرفت (آریان، 1393: 172).
از سوی دیگر، همین صفت زنبارگی در هر دو شخصیت، برجستگی خود را نمایان
میکند. اسکندر «هر جا دختری میبیند، با او ازدواج میکند، به گونهای که با بیش از پنجاه دختر پادشاه، پیمان زناشویی می‌بندد» (منوچهرخان حکیم، 1327: 484). البته بعدها به دلیل همین رفتار ناپسند، از سوی خداوند به سختی مجازات میشود. درباره او مذکور است که پس از هر نبردی «با تجاوز به عنف و زور و اجبار به دختران و زنان، تحت عنوان ازدواج، وحدت به وجود خواهد آورد» (الهی، 1374: 264).
همین امر درباره شخصیت کوش نیز صادق است. او در هر غارتی ابتدا زنان را سوی بستر خویش میبرد (ایرانشاه، 1377: 402) و در یک مجلس، سیصد بت و شصت ماه که منظور زیبارویان بودند، در خدمت آمدند و شب و روز با یکی از آنان در عیش بود (همان، 1377: 409- 410) و عروسان زیبارو را در شب نخست از آن خود میکرد و «روزش بدادی به شوی» (همان: 501) و در نهایت هر دختری که از او باردار میشد، می‌کشت (همان).
دوگانگی در شخصیت
درباره وجوه متفاوت شخصیت اسکندر، منابع متعدد به تقابلها و ثنویت در وجوه شخصیتی و فرمی او دلالت دارند. در اکثر این مآخذ، وی مردی عاقل و دادگر و منشأ آثار خوب است و در برخی دیگر از آن جمله در «اخبار اسکندر» که ابوطاهر طرسوسی به دنبال دارابنامه آورده، خاصّه در آن موارد که مربوط است به مقاومتهای پوراندخت (روشنک) و ایرانیان در برابر اسکندر و جنگهایی که با او داشتند، چهرۀ فاتح مقدونی مردی «برناحق» تصویر شده است (طرسوسی، 1389، ج1: 545)؛ یعنی مردی بیادب (همان: 546(6)) که بسیار حیلت میسازد و بسیاری را برای محافظت خود بکشتن داد (صفا، 1383: 528). «در اخبار و اشاراتی، او مردی ویرانگر و ستمکار است که بر آن بود تا آیین ایزدان ایرانی را نابود سازد» (ارداویرافنامه، فصل 1: 3-7؛ دینکرت: 413، 423، 435، 437، 441، 446، وست 28). از اینرو ایرانیان از اسکندر به عنوان گجستک سکندر (اسکندر نفرینشده) یاد میکردند (ر.ک: کارنامه...5، 71؛ «شهرستانها»، بند 5) و نیز او «رومی مصرنشینِ پتیارهِ بدبختِ بیدینِ بدکارِ بدکردار» نامیده شده است. چهرۀ اسکندر در ژانر دینی و شاید شاهانه خداینامه منفی است؛ اما احتمالاً در بخش پهلوانی دارای چهرۀ منفی نیست (کاملی، 1400: 4- 5). بخش‌هایی از دینکرد در ذم اسکندر است و اعمالی که برای نابودی دین زردشتی کرد (مشکور، 1325: 51-69).
اما درست در دستهای دیگر از روایات اساطیری ایرانی، اسکندر هم پیامبری خداشناس باایمان و مبلغ دین خداست و هم قهرمانی صفشکن و جهانگیر. در یکجا شاهزادهای نیکوسیرت از نژاد کیانیان که بر مرگ دارا میگرید، در جایی دیگر مسلمانی موحد نمازگزار و ایرانی صحیحالنسب که به حرم کعبه می‌رود، بر سر کوهی با اسرافیل دیده میشود و سرانجام در جایی دیگر معتقدی است که به صلیب و زنّار شماس و روح‌القدس سوگند می‌خورد (کیوانی، 1377، ج8: 350). اینجاست که برای تطهیر چهرۀ اسکندر، حتی برای وی نسب ایرانی نیز تراشیده‌اند (فردوسی، 1394، ج2: 241-244).
طرسوسی در دارابنامه هرچند در ظاهر به سنت اسکندرنامههای آن دوره خواسته است چهرۀ مثبتی از اسکندر ترسیم کند، به طور غیر مستقیم و در فحوای کلام او، چهرۀ منفی اسکندر نمایان میشود؛ یعنی نزاع او با استادش که مورد نفرین او شد (طرسوسی، 1344، ج1: 449) و خطاب او به رومی‌زادۀ بیپدر (همان: 36 و 76) و احمق خواندن او (همان: 23)، رفتار ناشایست او با پوراندخت دختر داراب که همسر وی است (همان: 496)، ترسو بودن (همان: 249)، خودرأیی (همان: 40)، ناتوانی او در اثبات ادعای دینش (طرسوسی، 1344، ج1: 414) در کنار وجه دینی او و پیغمبر دانستنش (همان: 218) و همچنین فرّ کیانی او (همان، ج2: 107، 217 و 241)، لشکرکشیهای او و ترویج دین (همان: 223) و بهرهمندی از دانش حکیمان (طرسوسی، 1389، ج2: 545- 588)، همه دلالت بر این تضاد و تقابل در شناخت شخصیتی دارد.
این دوگانگی شخصیتی اسکندر نهتنها در متون فارسی و پهلوی ایرانی، بلکه در آثار محققان غیر ایرانی نیز میتوان دید. برای نمونه «در روحیه این مرد [اسکندر]، تضادهایی عجیب مشاهده شده است؛ بعضی از اوقات اسکندر به قدری رئوف بود و دادگستر میشد که پنداری با عاطفهتر و عادلتر از او کسی نیست و گاهی اوقات طوری خشم و سوءخلق بر او مستولی می‌گردید که کسی جرأت نمیکرد حتی یک کلمه با او صحبت کند» (لمب، 1394: 119-120). ویل دورانت در «تاریخ تمدن»، اسکندر را بهشدت میستاید؛ او را به اندام نیکو و دارای سجایای اخلاقی و معنوی شناخته و حتی برای دشمنان، نعمت و پناهگاه میداند. اما درست در نقطه مقابل، او را تندخو، قاتل دوست و دشمن، پر اشتباه و اسیر خرافات میخواند که به کشتار دستهجمعی عادت داشته و اهل مثله کردن بود (دورانت، 1370: 601 -607؛ الهی، 1374: 85-87). البته لمب معتقد است که این تحول مربوط به زمان بوده و در درازمدت او به شخصیت منفی تبدیل شده است (لمب و هرودوت، 1386: 22).
کوش نیز همین ویژگی پارادوکسیکال را دارد. او که در ابتدای منظومه، پادشاه ایران است، در ضمن آنکه حیلهگر و ستمکار است و چهرهای اهریمنی دارد، شخصیتی کتابخوان دارد که برای او کتابهایی در تاریخ پادشاهان و نجوم پزشکی پیشکش می‌فرستند (ایرانشاه، 1377: 159-171). این شخصیت در طول داستان بین دو جنبه مثبت و منفی در نوسان است. در ابتدای داستان به دلیل آنکه پرورشیافتۀ آبتین است، با دشمنان آبتین می‌جنگد و پیروز میشود؛ اما در سوی دیگر داستان، با آگاهی از نژاد خود بهراحتی از پرورندۀ خود (آبتین) دل می‌کَند و به پدر ظالم خود می‌پیوندد و پسر آبتین را که چون برادر اوست، با بیرحمی می‌کشد و با آبتین می‌جنگد و تمام صفات منفیای را که پیش از این قید شد، در خود نمایان میکند. درست پس از قساوتها بهویژه کشتن دختر خود، از کردۀ خود پشیمان شده، به سوگ می‌نشیند(6) و دستور میدهد تا مجسمۀ دخترش را درست کنند و بپرستند. پس از این حال به مدت 180 سال با ظلم و ستم حکومت میکند و عاقبت به دست فریدون گرفتار و در بند میشود. در جنگ با سیاهان با تعهد به وفاداری فریدون از بند رها میشود و به یاری فریدون می‌آید. با سیاهان جنگیده، آنان را شکست میدهد. در این زمان مردم از وی راضی هستند (همان: 597). باز در این تحولات سرکشی میکند و پیمان وفاداری به فریدون را با نپرداختن باج و نفرستادن اسیران ایرانی شکسته، دستور به ساخت مجسمه و عبادتش میدهد که این امر به دعوی خدایی ختم خواهد شد. باز نقطه پارادوکسیکالی در زندگی او شکل گرفته و در زمانی که به دنبال گوری در بیشهای گم میشود، پیری خردمند با دادن ریاضتهای مختلف و تعلیم دانش به او، مسیر صلاح را برمیگشاید و از این بخش روایت، کوش با وجهۀ مثبت جلوهگر خواهد شد. حوض آبی بنا میکند که بیماران صرعی با رفتن در آن شفا می‌یابند؛ شهرهای زیادی میسازد و آباد میکند؛ پرهیزکار و خداپرست است.
این دوگانگی شخصیتی میتواند در هر دو شخصیت، دارای وجه مشترک یعنی غلبه حیلهگری و نیرنگبازی دانسته شود. «در منابع اسلامی، علاوه بر گزارش خونریزیها و سفاکیهای اسکندر، گزارشهای متعددی نیز از حیلهگریها و ریاکاریها و نقض عهدهای او به چشم می‌خورد (ر.ک: دینوری: 57-58؛ ابن اثیر، ج1: 290؛ حمدلله، همان، ابن جوزی، ج1: 424). در تاریخهایی که به دست یونانیان و رومیان نوشته شده نیز نمونههایی از عهدشکنیها و حیلهگریهای اسکندر دیده میشود» (کیوانی، 1377، ج8: 351). در ابتدایِ کوشنامه نیز با شخصیتی به نام کوش آشنا می‌شویم که پادشاه ایران و بسیار حیلهگر است که بخش نیرنگ کوش با رومیان، برجستگی ویژهای دارد (ایرانشاه، 1377: 159- 163). شخصیت اصلی داستان، کوش نیز در پیمانشکنی، حیله میکند (همان: 583- 584)؛ وی علاوه بر آنکه در شکست سیاهان دست به نیرنگ می‌زند، در جایی کیکاووس، پادشاه ایران را میفریبد (همان: 659-660).
گرایش به علوم
یکی از ویژگیهای مشترک دو شخصیت، گرایش هر دو به علوم مختلف است که وجه مهم شخصیتپردازی آنان را شکل میدهد. «گزارشهایی در دست است حاکی از آنکه اسکندر در ایران به استثنای کتابهای دینی زردشتی و مغان به هر کتابی در طب، نجوم، کشاورزی و رشتههای علمی دیگر که دست می‌یافت، دستور می‌داد آنها را به یونانی برگردانند و به روم بفرستند» (طبری، ج1: 577؛ حمزه: 41 و 43؛ گردیزی: 59؛ ابن اثیر، ج1: 284؛ مجمل: 61؛ مستوفی: 97). گردیزی می‌نویسد در اصطخر فارس، جایی به نام دژ نبشت (یعنی کتابخانه) مملو از کتابهای دینی و فلسفی، حساب و هندسه و علوم دیگر بود و «اسکندر دستور داد تا آن همه را ترجمه کردند و به روم فرستاد...» (همان). به نظر میرسد شهرت اسکندر به دانشاندوزی و علمدوستی موجب شده است که در بسیاری از کتب تاریخ و اخلاق، محور شماری از حکایات پندآموز، نکات حکمی و فلسفی و اخلاقی و جملات قصار بشود» (کیوانی، 1377، ج8: 353). [به گفتۀ یکی از معلمان اسکندر] لمب به این ویژگی اسکندر اشاره کرده است (لمب، 1386: 93).
نظامی در اقبالنامه، حکایتی را متذکر میشود که دالّ بر علاقه اسکندر به یادگیری علوم است:
به تعلیم دانش به جایی رسید |
| که دادش خرد بر گشایش کلید... |
به دانستن علم‌های نهان |
| تمامی جز او را نبود در جهان |
چو برزد همه علم‌ها را رقوم |
| چه با اهل یونان، چه با اهل روم... |
|
| (نظامی، 1387: 140-141) |
کوش پیلدندان ابتدا از مدرسه و کتاب و درس فراری است؛ اما در انتهای داستان از نظر ظاهر و باطن متحوّل میشود؛ بدین صورت که با پیری خردمند دیدار میکند و پیر، سخنان حکیمانه‌ای درباره آفرینش و آفریدگار و جهان و جهانیان به وی میگوید (ایرانشاه، 1377: 668). سپس پیر، صورت کوش را با عمل جراحی زیبا میکند و به مدت 45 سال به او دانشهای مختلف از جمله پزشکی و نجوم میآموزد (همان: 669-673). از طرفی کوش ابتدای داستان که پادشاه ایران است، با وجود قساوت و حیلهگری، فرهیخته و اهل کتاب خواندن است، به طوری که مانوش رومی برای او نُه کتاب(7) می‌فرستد (همان: 170-180).
نکته جالب در اینجاست که هر دو شخصیت، علاقه شدیدی به خواندن نامه خسروان داشتند. «در زندگی اسکندر سه کتاب خیلی مؤثر واقع گردید، یکی خواندن شرح حال کوروش کبیر شاهنشاه ایران و مؤسس سلسله هخامنشی و دوم کتاب «ایلیاد» تألیف «هومر» داستانسرای یونانی، سوم کتابهای «ارسطو»، استاد اسکندر مربوط به علوم طبیعی و ماوراءالطبیعه» (لمب و هرودوت، 1386: 6). در توصیف شخصیت کوش ابتدای داستان آمده است که کوش، کتابی گرامی‌تر از نامۀ خسروان نخوانده و شب و روز به خواندن آن ممارست داشت (ایرانشاه، 1377: 169).
اما از میان این علوم، ارتباط هر دو با علوم غریبه، برجستگی بیشتری دارد. کتابی در علوم غریبه از «علامه محمود دهدار» (درگذشته 997 ه.ق) با عنوان «مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، کشف الصناعه و زبده الالواح » معروف است. نام این کتاب، ارتباط اسکندر را با علوم غریبه نشان میدهد. تحقیقات انجامشده نشان میدهد که علوم غریبه از جمله طلسمات، طی جهانگشاییهای اسکندر از یونان به ایران آورده شده و از میراث یونانی- اسکندرانی بوده است (ر.ک: کریمی زنجانی اصل و کرباسیان، 1399، ج 6). از سوی دیگر، یکی از حکیمانی که در کوشنامه از آن یاد شده، بلیناس است. این حکیم رومی، کتابی به نام «علل» دارد که به عنوان پیشکش به کوش، ابتدای داستان داده میشود. با توجه به تحقیقات انجامشده، بلیناس، کیمیاگر و صاحب طلسم روزگار هلنی (د97م) و یکی از مشهورترین و در عین حال تاریخیترین و تأثیرگذارترین چهرههای کیمیاگری و علوم غریبه در روزگار اسلامی است که در علوم غریبه تبحر داشته است (ر.ک: همان، 1398، ج2). حال یکی از علومی که پیر خردمند به پیلدندان میآموزد، طلسمات و علم نجوم است و بعدها نیز کوش در آفریقا طلسمی میسازد (ایرانشاه، 1377: 685).
وجه عرفانی
از مهمترین وجوه خویشاوندی این دو شخصیت اساطیری، لحاظ داشتن وجه عرفانی در هر دو شخصیت خواهد بود. بهویژه این وجه درباره اسکندر تا بدانجا پیش رفت که شعرای عارف و عارفان شاعر از حد تشبیهات و استعارات مرسوم فرا رفته و از آنچه دربارۀ اسکندر خواندهاند، به زبان نمادینِ عرفان استفادهها بردهاند (کیوانی، 1377، ج8: 354). دیدار اسکندر با سروش، به مرتبۀ پیغمبری رسیدن اسکندر، دیدار با خضر نبی -که در ادب عرفانی، نماد پیر و مرشد سالکان راه حق است- و پیروی کردن از وی در رفتن به ظلمات برای یافتن آب حیات و یکی دانستن اسکندر با ذوالقرنین قرآنی، جنبه‌هایی از نمود شخصیت عرفانی اسکندر در اذهان مردم دارد.
این امر در روایات افسانهگون اسکندر، بیش از هر چیز به ارتباط او با عوالم غیبی و جهان خدایان بازمیگردد که در پیوندی مشترک با روایت کوش خودنمایی خواهد کرد. چنانکه در اقبالنامه آمده است که سروش با اسکندر دیدار میکند و او را از جانب خدا به پیامبری برای دعوت آدمیان به یزدانپرستی منتسب میکند (نظامی، 1387: 141-142).
در کوشنامه نیز آمده است که سروش به شکل شکاری عجیب، کوش را به سوی کاخ پیر خردمند راهنمایی میکند و پیر خردمند، کوش را برای دعوت خلق به ایزدپرستی می‌فرستد (ایرانشاه، 1377: 663) و خود تصریح میدارد که:
همانا نبود آنکه دیدم شکار |
| سروش آمد از پردۀ کردگار |
|
| (همان: 670) |
در بخش انتهایی روایت کوش نیز با راهنمایی سروش آسمانی -دیدار اسکندر با سروش- که به شکل گوری نمایان میشود، به کاخ پیری خردمند میرسد و آن پیر همچون خضر در داستان اسکندر، کوش را از ظلماتی که در آن گرفتار شده، بیرون می‌آورد. این وجه در شخصیت کوش در سپری کردن دورههای چهلروزه یا چهل‌ساله‌ای که کوش می‌گذراند نیز متجلی است (همان: 664) که یادآور چلهنشینی عرفانی است (همان: 670). ملاقات کوش با پیر خردمند در کاخ و حرکت متعالی او در شنیدن هفت پند پیر، منازل هفتگانه عرفا را به ذهن متبادر میکند (همان: 670- 673) در روایات اساطیری مربوط به اسکندر نیز خضر به عنوان پیر و راهنمای اسکندر برای رسیدن وی به آب حیات (جاودانگی) و عبور از ظلمات مشاهده میشود (کیوانی، 1377، ج8: 354؛ نظامی، 1385: 486-498؛ فردوسی، 1394، ج2: 317). حتی در کتب تاریخی، دیدار اسکندر با برهمنان هم دیده میشود که با نصایح خود در موضوع ناپایداری جهان، اسکندر را از حرص و آز برحذر می‌دارند (آریان، 1393: 298).
کنشهای همسان
در بررسی خویشاوندی کوش و اسکندرِ اساطیری، یک سلسله کنشها و رفتاری مشاهده میشود که روایتهای این دو شخصیت اسطورهای را بسیار به یکدیگر پیوند خواهد داد. این فعلیتها که در قالب روایات نبرد و جنگ، بیش از هر چیز خودنمایی میکند، در دو سویۀ روایی به قرار زیر است:
ارتباط با فیلگوشان و فیل
در هر دو روایت، رویکردی همسان در نبرد با فیل مشاهده میشود؛ هم کوش و هم اسکندر با قبیلۀ فیلگوشان جنگیدهاند. برای نمونه «شاه [اسکندر] گفت اینها که در پیشند، کیستند؟ گفتند فیلگوشانند... شاه اسکندر گفت: اینها از ولایت تواند. آیین جنگ ایشان، تو بهتر دانی... پس اراقیت بفرمود تا هزار پاره قارورۀ نفط بیاورند و بر آتش کردند و بدیشان انداختند و آتش بدرخشید و ایشان را به هیچ نتوان کشتن الا به آتش» (افشار، 1343الف: 702-704).
در کوشنامه نیز پدر پیلدندان که او نیز کوش نامیده میشود، در جستوجوی جمشیدیان است که به قبیۀ فیلگوشان برخورد میکند و با آنها می‌جنگد و پیروز میشود (ایرانشاه، 1377: 202). در منظومه کوشنامه به پیلدندان، پیلگوش هم گفته شده است چرا که وی دندان و گوشهایی چون فیل داشته است:
اگر مرغِ پرّان شود پیلگوش |
| وگر کوش گردد همایون سروش... |
|
| (همان: 264) |
در وجه تسمیه کوش پیلدندان آمده است که وقتی همسر آبتین، کوش را میبیند، به دلیل فیلشکل بودن او را کوش می‌نامد. به عقیده برخی از محققان از جمله مصحح منظومه، امکان دارد صورت صحیح «گوش» باشد.
گهی کوش و گه پیلدندانش خواند |
| که هر دو همی جز به پیشش نماند |
دو گوشش همانند دو گوش پیل |
| درازا و پهنا و دیده چو نیل |
|
| (ایرانشاه، 1377: 41) |
توصیف پیلدندان نزد ضحاک: |
|
|
...به رزم اندرون پیل در جوشن است |
| چو خشم آیدش، گویی از آتش است |
|
| (همان: 295) |
نکتۀ دیگر این ویژگیِ مشترک، ارتباط آنان با فیل است. در متون زردشتی، جانوران به دو دستۀ زادۀ اهریمن و زادۀ اهورامزدا تقسیم می‌شوند. مشخّصۀ متمایزکننده فیل با رویکرد اساطیری نسبت به دیگر حیوانات، داشتن دو بُعد اهورایی و اهریمنی توأمان است. چنانکه در متون زردشتی آمده است که فیل تا زمانی که رام نشده، اهریمنی است؛ زیرا زادۀ اهریمن است و بعد از رام شدن، جنبۀ اهورایی پیدا میکند (دادگی، 1368: 100؛ مینوی خرد، 1354: 43 و 125-126). شخصیت اصلی منظومۀ کوشنامه، شمایل و قدرت فیل را دارد و به همین دلیل پیلدندان یا پیلگوش خوانده میشود. وی بارها در منظومه، «اهریمنزاده» خطاب شده، به طوری که پدر و بعدها آبتین به دلیل فیلشکل بودن وی، او را فرزند اهریمن دانسته و قصد نابود کردن وی را داشتهاند (ایرانشاه، 1377: 202- 203). نهتنها در کوشنامه، بلکه در متون حماسی و مذهبی زردشتی، فیل، منحوس و فیلشکل بودن، نشانۀ اهرمنی شناخته می‌شده است (شبرنگنامه، 1395: 4 و 23 پیشگفتار). در بهمننامه نیز آمده است که جادوگران می‌توانند خود را به شکل فیل وحشی درآورند (ایرانشاه، 1370: 411).
در شاهنامه فردوسی در روایت اسکندر، داستانی آمده است که در آن، ارتباط اسکندر را با جانور فیل، به صورت نمادین تبیین کرده است. داستان چنین است که پادشاه هند (کید)، ده شب متوالی خواب‌های عجیب میبیند. در شب اول، خواب خانه‌ای بزرگ بدون در میبیند که فقط دارای روزنهای است. فیلی از این روزنه به راحتی داخل کاخ میشود، اما خرطومش در بیرون کاخ میماند. خوابگزاران پادشاه از تعبیر خواب بازمی‌مانند، تا اینکه شخصی دانشمند به نام مهران تعبیر میکند که آن خانه، جهان است و فیل، شاهی ناسپاس و بیدادگر. اسکندر، سپاهی از روم و ایران به هند می‌آورد (فردوسی، 1394، ج1: 269-271). فیل در این خواب به اسکندر تعبیر شده است:
سکندر بیارد سپاهی گران |
| ز روم و از ایران گزیده سران |
|
| (فردوسی، 1394، ج1: 271) |
نکته در اینجاست که در روایتی افسانهگونه آمده است که اسکندر، صاحب گوشهای بزرگ بوده است؛ چندان که این عیب را می‌پوشانده است و از این راز تنها سلمانی وی اطلاع داشت (نظامی، 1387: 54-55).
در حدیقه سنایی غزنوی در بخش «التمثیل فی حفظ اسرار الملوک» نیز این داستان آمده است (سنایی، 1329: 485). در شاهنامه نیز بارها مشبهبه اسکندر در وجه قدرت و عظمت با فیل توصیف شده است (فردوسی، 1394، ج3: 328 و 338).
نبرد با سیاهان
یکی از کنشهای مشترک اسکندر مقدونی و کوش پیلدندان، نبرد با سیاهان است. این نبرد، وجوه مشترکی دارد که احتمال تأثیرپذیری را قوّت می‌بخشد. در اسکندرنامۀ نظامی، مردم مصر به تظلمخواهی نزد اسکندر می‌روند و از او می‌خواهند تا سیاهان را دفع کند و اسکندر از ارسطوی فرزانه که استاد و وزیر وی است، چارهگری میخواهد (نظامی، 1385: 97-99). در ادامه، اسکندر به خاور درآمده و به نبرد سیاهان میپردازد (همان: 179-180). در منظومۀ کوشنامه -که چند شخصیت به نام کوش وجود دارد- کوشِ ابتدای داستان با سیاهان جنگیده و پیروز شده است (ایرانشاه، 1377: 163). در داستان اصلی که روایت کوش پیلدندان است و ظاهراً ارتباطی با کوش ابتدای داستان ندارد، نبرد پیلدندان با سیاهان شکل میگیرد و خبر آن به فریدون میرسد (همان: 534-535). از آنجا که فریدون بارها سیاهان را سرکوب کرده، اما باز شورش میکنند، با فرزانگان مشورت میکند و در نهایت به کوش متوسل شده و او را که در غار دماوند در بند بود، رها کرده، از او دلجویی میکند و به نبرد با سیاهان فرستاده میشود (همان: 547-548).
نکته قابل تأمل در این بخش، استراتژی یا نیرنگِ یکسانی است که هر دو شخصیت برای پیروزی با سیاهان به کار می‌بندند؛ به این صورت که هر دو برای ترساندن سیاهان، تظاهر به خوردن گوشت پختۀ کشتگان آنان میکنند و بدین طریق ترس در دل سیاهان می‌اندازند و باعث شکست آنان می‌شوند (نظامی، 1385: 107- 109 و ایرانشاه، 1377: 575).
شهرسازی
هر دو قهرمان بعد از جنگ با سیاهان و پیروزی، به مردم و سپاهیانشان، زر و گنج
می‌دهند (نظامی، 1385: 133 و ایرانشاه، 1377: 579). کوش از آن گنجها برمی‌دارد و از آن در باختر (مصر) برای در امان بودن مردمان، شهری میسازد (همان: 579-580). با نیکی‌هایی که میکند، مردم او را دوست می‌گیرند (همان: 581). در روایت اسکندر نیز چنین وجهی ملاحظه میشود و او به مصر آمده و به آیین خود، کار آن شهر را ساخت و در هر منزلی عمارتی ساخت (نظامی، 1385: 133). «و شهرهایی را برپا ساخت از جمله دوازده شهر به نام اسکندریه در نقاطی مانند اصفهان، خراسان و بابل بنا کرد (طبری 1/578؛ مسعودی، 1/319؛ ابن اثیر، 1/288؛ حمزه، 40)...» (کیوانی، 1377، ج8: 353 و لمب و هرودوت، 1394: 129).
در کوشنامه آنجا که چهرۀ مثبت کوش دیده میشود، اشاره به شهرسازی وی دیده میشود که پس از رهاسازی از بند و در واقع پیش از دفع سیاهان بجه و نوبی، چند شهر در کوه طارق میسازد (ایرانشاه، 1377: 570) و حتی پس از نبرد و پیروزی نیز به آبادسازی و ساختن شهر میپردازد (همان: 580). در آخر داستان پس از دیدار کوش با پیر خردمند و به راه راست رفتن وی، بار دیگر چارطاقی نزدیک شهر ارم میسازد (همان: 683- 684) و همچنین شهری به نام قرنطه (همان: 675). نکته مشترک هر دو در این است که هر دو، شهری را به نام خود ساختهاند چون اسکندریه (افشار، 1343ب: 161) و کوشان به دست کوش (ایرانشاه ، 1377: 499-500).
تمرد از باجدهی
نکته قابل تأمل دیگر این است که هر دو قهرمان داستانی، پس از پیروزی در جنگِ با سیاهان و دقیقاً زمانی که هر دو در مصر بودهاند، مغرورانه از دادن خراج به پادشاه ایران سرپیچی میکنند و همین اسباب جنگ میشود (نظامی، 1385: 137-138). در حکایتِ آمدن رسول دارا به دربار اسکندر و خواستن خایه‌های زرین به عنوان خراج و باج، «اسکندر گفت: آن مرغ که آن بیضه می‌نهاد، پرید» (افشار، 1343الف: 25). «پیش از اسکندر، شاهان یونانی، خراجگزار دربار ایران بودند (یعقوبی، 1/115). اما اسکندر از پرداخت خراج مرسوم شانه خالی میکرد و چون مکاتبات و تهدیدهای لفظی میان دارا و او سودی نبخشید، آتش جنگ میان آن دو در گرفت... (طبری، 1/574)» (کیوانی، 1377، ج8: 352). در کوشنامه نیز همین صورت تمرّد مشاهده میشود. کوش زمانی که به غرور شاهی رسید، با خود گفت:
چرا بود باید همی زیر دست |
| بدین لشکر و گنج و جای نشست.. |
چو اندیشه در مغز او شد دراز |
| به ایران نیامد دگر ساو و باز |
|
| (ایرانشاه، 1377: 584-583) |
اسارت و کشتار بزرگان ایرانی
یکی دیگر از کنشهای مشترک اسکندر و کوش، به اسارت گرفتن و کشتن بزرگان ایرانی است. «اسکندر چون بر ایران استیلا یافت، آغاز زشتکاری نهاد و از بزرگان ایران، هفتهزار تن را به اسارت گرفت و هر روز 21 تن از آنان را به قتل می‌رساند (حمزه، 39) و نژاد شاهی و مغان و بزرگان ایرانشهر را بکشت (بندهش، 140) و کتابهای دینی را به دریا افکند («شهرستانها» بند 5)» (کیوانی، 1377، ج8: 352) و در اخبار متواتر آمده که «او [اسکندر] بسیاری از دستوران و داوران و هیربدان و موبدان و دینبرداران و افرازمندان (متخصصان) و دانایان ایرانشهر را بکشت و...» (ژینیو، 1399: 41-42؛ بهار، 1395: 300).
در کوشنامه نیز آمده است که پس از آنکه کوش بر سیاهان نوبی پیروز شد، سرکشی آغاز کرد و بزرگان ایرانی را که فریدون نزد کوش فرستاده بود، اسیر کرد و اجازه نداد به ایران بازگردند. یکی از بزرگان از کوش میخواهد که اجازه دهد به ایران بازگردند و در آنجا اشاره میکند که بسیاری از بزرگان ایران در این اسارت کشته شدند (ایرانشاه، 1377: 592) و زمانی که فریدون از ایرانیان بازگشته، احوال کوش را می‌پرسد:
یکی گفت کای شاه با فر و داد |
| دبیرانت را بندها برنهاد |
|
| (همان: 594) |
و کوش دستور میدهد دبیران ایرانی را بکشند. | ||
بفرمود تا پس دبیران شاه |
| به زندان بکشتندشان بیگناه |
|
| (همان: 597) |
جستوجوی آب حیات و جاودانگی
در روایتهای اساطیری مشهور اسکندر که در متون ادبی فارسی نمود زیادی پیدا کرده است، تجلی بنمایۀ میل به جاودانگی است که نمود آن در داستان اسکندر به شکلِ طلبِ آبِ حیات آمده است. فردوسی را میتوان نخستین شاعر ادب فارسی دانست که به سفر افسانهای اسکندر به سرزمین تاریکی و جستوجوی آب حیوان (آب حیات) به راهنمایی خضر پرداخته است. در این داستان اسطورهای، راه اسکندر و خضر از هم جدا میشود و اسکندر به آب جاودانگی نمیرسد؛ اما خضر از آب حیوان می‌نوشد و جاودانه میشود (فردوسی، 1394، ج2: 317). پس از فردوسی، نظامی گنجوی در بخش شرفنامه از داستان اسکندرنامۀ خود، داستان آب حیات را با سه روایت متفاوت بیان میکند: روایت اول با اندک تفاوت، همان روایت شاهنامه است. در روایت دوم (رومی)، خضر با الیاس همراه است و در روایت سوم (تازی)، خضر و الیاس پس از نوشیدن آب حیوان و جاودانه شدن، یکی به سوی دریا و دیگری به سوی دشت روانه میشود؛ اما اسکندر، چهل روز و شب به دنبال چشمه موعود میگردد و در آخر ناکام میماند (نظامی، 1385: 486-498). طبری و ثعلبی هم به رفتن ذوالقرنین و خضر به طلب آب حیات اشاره کردهاند که در آن روایت نیز خضر، موفق به نوشیدن و تنشویی در آب حیات و در نتیجه جاودانگی میشود؛ اما ذوالقرنین راه را گم میکند و به آب حیات نمیرسد (طبری، 1415ق، ج1: 256؛ ثقفی، 1355، ج2: 744؛ ثعلبی، 1401ق: 367-370). به نظر میرسد که این روایت تحت تأثیر قصه ذوالقرنین در قرآن بوده است که بعدها به دلیل یکی دانستن ذوالقرنین و اسکندر، این داستان به اسکندر منسوب شده و در متون ادبی و عرفانی تکرار شده باشد.
از سوی دیگر، پیلدندان پس از تنبه و ایزدپرست شدن، در بیابان برکهای عجیب میبیند که آب آن، بیماران مصروع را شفا می‌داد. مصروعان ابتدا مانند مردگان روی آب می‌آمدند؛ اما زمانی که آنان را بیرون کشیدند، زنده و سالم شدند. کوش دستور میدهد با نامش در آنجا حوضی بسازند تا بیماران مصروع برای شفا به آنجا روند. بعدها سلیمان نبی به این آب میرسد و دستور میدهد دور آن را دیوار بکشند. به نظر میرسد که این آب، جایگشتشدۀ آب حیات در داستان اسکندر باشد که اسکندر و خضر نبی در جستوجوی آن بودند (ایرانشاه، 1377: 682). نکته جالب آن است که در باورهای عامیانه گفته شده که اگر تکه‌ای از عاج فیل را بر گردن کودکی که بیماری صرع دارد بیاویزند، از حملۀ صرع در امان خواهد بود (عبدالهی، 1381: 724) و یا آنکه از زهرۀ خشکشدۀ فیل، برای درمان دلدرد استفاده می‌شده است (طبری، 1371: 196).
نتیجه‌گیری
در این پژوهش با رویکرد فرانسوی -که به تأثیر و تأثر آثار ادبی ملتها بر یکدیگر میپردازد- به بررسی تطبیقی شخصیت و خویشکاری کوش پیلدندان در منظومۀ کوشنامه و روایات افسانهگونه منسوب به اسکندر مقدونی در متون تاریخی و ادبی پرداخته شده است. مفروض این پژوهش در ابتدا این بود که یکی از این دو روایت در بستر زمانی از دیگری الهام گرفته و یکی از این دو، در قامت پیشمتن بر دیگری عمل کرده است. اما پس از بررسیهای بهعملآمده و تحلیل گستره شکلگیری این دو روایت در سیاق همزمانی این فرض را تثبیت کرد که این دو داستان در بستر شکلگیری خود، بر یکدیگر تأثیر و تأثرات دوسویه داشتهاند و عملاً شخصیت اسکندر در مسیر تکوین و تکامل خود در متون متعدد، توانسته است برخی شاخصها و نشانههای روایت خود را از داستان کوش اقتباس کرده و در مقابل روایت کوشنامه در بسیاری از مواضع، از دادهها و ویژگیهای روایت اسکندر بهره برده است.
در این بررسی، همپوشانی و تشابه روایتها در بخشهای زایش و کودکی این دو شخصیت، تشابه اسمی، رفتارها و کنشهای مشترک، ویژگیهای فیزیکی مشابه، دوگانگی شخصیتی، نبرد با استراژدی یکسان و... دلالت بر این حقیقت دارد که عملاً هر دو داستان در شکلگیری و ساختارمند شدن به یکدیگر رجوع داشته است. بهویژه این مسئله را در مقولههای زایش و کنش و شخصیتپردازی میتوان مورد توجه قرار داد. علاوه بر این تشابهات، آنچه این احتمال را تقویت میکند، فقدان خاستگاه داستان کوشنامه در متون باستانی و پهلوی و همچنین زمان نظم این منظومه است که مصادف است با اوج رواجِ داستان اسکندر در ایران. این فرض تقویت میشود که درصد بهره‌گیری داستان کوش از جریان روایتهای مرسوم اسکندر در آن دوران، به مراتب بیشتر از سویه مقابل آن است؛ زیرا داستان اسکندر در آن دوران، مورد توجه بسیاری از شاعران و نویسندگان قرار گرفته و بازتاب آن را در اسکندرنامهها و متون ادب عامیانه میتوان دید. پس در نگاه کلی میتوان حکم کرد که بخش مهمی از بدنه روایت کوشنامه، تجلی و دگردیسی شخصیت داستانیِ اسکندری است که در بدنۀ تاریخ ادبیات آن دوران به صورت شفاهی و مکتوب جاری بوده است.
میتوان تاحدودی شخصیت کوش به عنوان قهرمانی ایرانی را بازآفرینی و اقتباسی از شخصیت اسکندر غیر ایرانی دانست و روایت آن را دگردیسی گزینشی از مجموعهای از دادههای منتشر در ادب عامه و روایات مکتوب اسکندر تلقی کرد. این دگردیسی در نگاه نخست از وجه تاریخی به وجه اساطیری صورت پذیرفته است که در بررسی مقایسهای این نتیجه حاصل شد که اسکندر به عنوان پیشمتن کوش، اساساً از سیاق شخصیت تاریخی عبور کرده و به شخصیت اسطورهای با سازوکارهای آن مبدل شده و این سیر از نظام اسطورهای به شکلی دیگر از روایتهای اساطیری صورت پذیرفته است.
پی‌نوشت
. به گفتۀ هارولد لمب، پلوتارک بیش از اسناد تاریخی به نیروی تخیل خود توجه داشته است.
2. عقاب، نماد یا نشان فرۀ کیانی است؛ چنانکه در دورۀ هخامنشی روی بیرق پادشاهان، اشکال عقاب دیده میشود (ایرانی و خزایی، 1396: 23).
3. به معنی دوستدار کوروش است.
4. چنانکه صورت برعکس آن را در ترکیب «سام نریمان» می‌بینیم. برخی از محققان عقیده دارند که «نریمان» در ترکیب «سام نریمان» شخصیت مستقل نبوده است؛ بلکه صفت سام بوده که بعدها به اشتباه اضافۀ بنوّت دانسته شده و نام پدر سام گفته شده است.
5. علاوه بر کوشنامه (ایرانشاه، 1377: 406 و 497)، در منابع قرآنی نیز کنعان را فرزند کوش دانستهاند که نسب آن به حام بن نوح میرسد (البحر المحیط فی التفسیر، ج 5: 81؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج23: 43). در کوشنامه آمده است که کنعان، دو پسر داشت؛ یکی به نام کوش، دیگری را در بیابان رها کرد و مردی به نام نمر، او را بزرگ کرد و در روایتی دیگر در بیابان، ماده پلنگی به او شیر داد (نمر=پلنگ).
6. بنمایۀ عاشق شدن بر دختر خود و کشتن وی، چندبار در طول داستان اتفاق می‌افتد.
7. بی‌احترامی اسکندر به استادش در نامه‌ای که به وی نوشته است، دیده میشود (لمب و هرودوت، 1394: 133).
8. شامل چهار کتاب در دانش پزشکی و پنج کتاب در داستان شاهان روم: پادشاهی افریقیس و پدرش ابرهه، داستان دقیانوس، داستان پلاطُس، گفتار در شاهیِ اسطلیناس و داستان اسکندر خاور.
منابع
آریان، لوسیوس فلاویوس (1388) لشکرکشی اسکندر، ترجمۀ محسن خادم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
--------------------- (1393) لشکرکشی اسکندر به ایران، ترجمۀ همایون صنعتیزاده، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
آرمن، سیدابراهیم و خدیجه بهرامی رهنما (1391) «تطبیق شخصیت های حماسی انه اید ویرژیل با شاهنامه فردوسی»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، پیاپی 21، بهار، صص 1-20.
آموزگار، ژاله (1395) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
الهی، حسین (1378) اسکندر مقدونی بچه تباه تاریخ، مشهد، تابران.
افشار، ایرج (1343الف) اسکندرنامه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------- (1343ب) «حدیث اسکندر»، نشریه یغما، شماره 192، صص 159- 165.
الخطیب، حسام (1999) آفاق الادب المقارن عربیا و عالمیا، دمشق، دارالفکر.
اللهیاری، عادل (1401) «اسکندر مقدونی و خاطرۀ تاریخی کوروش بزرگ»، فصلنامه علمی- تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، شماره 54، پیاپی 144، تابستان، صص 15-37.
امیدسالار، محمود (1377) نشریۀ ایرانشناسی، سال دهم، شماره 40، زمستان، صص 734-744.
انوشیروانی، علیرضا (1389) «ضرورت ادبیات تطبیقی در ایران، ادبیات تطبیقی»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره اول، پیاپی 2، صص 6-38.
ایرانمنش، زهرا (1401) «مقایسۀ تطبیقی شخصیتهای اساطیری جمشید و اوزیرس»، مجله سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، پیاپی 78، آبان ماه.
ایرانشاه/ ایرانشان بن ابی الخیر (1370) بهمننامه، به کوشش رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی.
----------------------- (1377) کوشنامه، به کوشش جلال متینی، تهران، علمی
ایرانی ارباطی، غزاله و محمد خزایی (1396) «نمادهای جانوری در هنر ساسانی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی نگره، شماره 43، صص 19- 29.
بویس، مری (1395) زردشتیان، به باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران مروارید.
بهار، مهرداد (1352) اساطیر ایران، تهران.
--------- (1374) جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، فکر روز.
--------- (1380) بندهش، تهران، توس.
--------- (1395) پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم)، تهران، آگه.
پلوتارک (1346) حیات مردان نامی، ترجمۀ رضا مشایخی، ج سوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پیرنیا، حسن (1370) ایران باستان، ج دوم، تهران، دنیای کتاب.
---------- (1391) تاریخ ایران باستان (تاریخ مفصل ایران قدیم)، جلد دوم، تهران، نگاه.
تفضلی احمد (1389) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن.
--------- (1391) مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعلبی، احمد (1401ق/1981م) عرائس المجالس، بیروت.
ثقفی، ابراهیم بن محمد (1355) الغارات، به کوشش جلالالدین محدث رموی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
حسنی رنجبر، احمد (1388) «بررسی مقایسهای داستان اسکندر در شاهنامه با داستان ذوالقرنین در قرآن مجید»، نشریه مطالعات نقد ادبی، دوره 4، شماره 14.
دورانت، ویل (1370) تاریخ تمدن، جلد دوم، ترجمۀ امیرحسین آریانپور و دیگران، تهران، امیرکبیر.
رابینسون، چارلز الکساندر (1370) تاریخ باستان (از دوران پیش از تاریخ تا مرگ یوسی نیانوس)، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
رضایی، مریم (1393) دینکرد چهارم، تهران، علمی.
رمضان کیایی، محمد حسین و ایمان منصوب بصیری (1388) تطبیق شخصیتهای اساطیری انئید و شاهنامه»، نشریه پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز ، شماره 54.
ژینیو، فیلیپ (1399) ارداویرافنامه، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران، معین.
ستاری، جلال (1384) پژوهشی در اسطوره گیلگمش و افسانه اسکندر، تهران، مرکز.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1329) حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، سپهر.
شبرنگنامه (1395) بینام، به کوشش ابوالفضل خطیبی، گابریله وان دن برگ، تهران، بنیاد موقوفات ایرج افشار با همکاری انتشارات سخن.
صفا، ذبیحالله (1370) «ملاحظاتی درباره داستان اسکندر مقدونی و اسکندرنامه های فردوسی و نظامی»، ایرانشناسی، شماره 11، پاییز، صص 469-481.
--------- (1383) حماسهسرایی در ایران، تهران، فردوس.
طبری، محمد بن جریر (1415ق/ 1995م) تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی المطبوعات.
طبری، محمد بن ایوب الحاسب (1371) تحفة الغرایب، تصحیح جلال متینی، تهران، معین.
طرسوسی، ابوطاهر محمد (1344) دارابنامه، به کوشش ذبیحالله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
------------------- (1389) دارابنامه، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران، علمی و فرهنگی.
عبداللهی، منیژه (1381) فرهنگنامۀ جانوران در ادب پارسی، ج دوم، تهران، پژوهنده.
عفیفی، رحیم (1391) ارداویرافنامه، تهران، توس.
غنیمی هلال، محمد (1987م) الادب المقارن، چاپ سیزدهم، بیروت، دارالعودة.
فردوسی، ابوالقاسم (1394) شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، دورۀ چهار جلدی، تهران، سخن.
قبادی، حسینعلی (1392) «نقد و تحلیل کتاب پیکرگردانی در اساطیر»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی سال سیزدهم شماره 26، صص 57-82.
کارل، گریمبرگ (1369) تاریخ بزرگ جهان، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، جلد دوم، تهران، یزدان.
کاملی، فاطمه (1400) «سیمای اسکندر مقدونی در تاریخ‌های ملی ایران با تکیه بر مسئله نسب اسکندر»، ماهنامه آفاق علوی انسانی، سال پنجم، شماره 50، خرداد ماه، صص 1-17.
کریستن سن، آرتور (1317) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر.
کریمی زنجانی اصل، محمد (1398) دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل بلیناس:
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.cgie.org.ir/fa/article/239370/%25D8%25A8%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2586%25D8%25A7%25D8%25B3&ved=2ahUKEwjpxa-ZsIyJAxVlhP0HHZsVPKEQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw2jLWkZjKj4djePgpgrNRz5.
کریمی زنجانی اصل، محمد و ملیحه کرباسیان (1399) دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل طلسم، ج-میراث یونانی- اسکندرانی، سایت دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی:
کفافی، محمدعبدالسلام (1389) ادبیات تطبیقی: پژوهشی در باب نظریۀ ادبیات و شعر روایی،ترجمۀ سید حسین سیدی، مشهد، به نشر (وابسته به آستان قدس رضوی.
کوروجی کویاجی، جهانگیر (1371) پژوهشهایی در شاهنامه، ترجمۀ جلیل دوستخواه، اصفهان، زنده‌رود.
کیوانی، مجدالدین (1377) دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 8، ذیل اسکندر، سایت دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی:
گازرانی، ساقی (1399) کوش پیلدندان خلق یک ضدقهرمان، تهران، مرکز.
گرجی، مصطفی و حسین محمدی مبارز (1393) «بررسی تطبیقی دو شخصیت اسطورهای تاریخی کیخسرو و ذوالقرنین»، نشریه ادب پژوهی، دوره 8، شماره 27، پیاپی 27، فروردین ماه، صص 69-88.
لمب، هارولد و هرودوت (1386) قدم به قدم با اسکندر در کشور ایران، ترجمۀ ذبیحالله منصوری، تهران، گلریز.
----------------- (1394) اسکندر مقدونی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران، پر.
محسنی‌نیا، ناصر (1389) «ادبیات تطبیقی، جایگاه و ضرورتها»، مجله علمی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی( فصلنامه)، دوره 6، شماره 14،پیاپی14، خردادماه، صص 81-102.
مشکور، محمدجواد (1325) گفتاری دربارۀ دینکرد: مشتمل بر بخش های دینکرد، تاریخ اوستا و ادبیات پهلوی، بی‌جا.
منوچهر خان حکیم (1327) اسکندرنامه، تهران، کتابفروشی و چاپخانه علی‌اکبر علمی.
مینوی خرد (1354) ترجمه احمد تفضلی، به کوشش ژاله اموزگار، تهران، توس.
نظامی‌گنجوی (1385) شرفنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
---------- (1387) اقبالنامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، افکار.
نظریمنظم، هادی (1389) «ادبیات تطبیقی: تعریف و زمینه‌های پژوهش»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، سال اوّل،شمارۀ 2، بهار، صص 221-237.
یوست، فرانسوا (1387) فلسفه و نظریه‌ای جدید در ادبیات، ترجمه علیرضا انوشیروانی، ادبیات تطبیقی جیرفت، شماره 8، صص 37- 56.
Alter, Stephen (2004) Eiephans, A Portrit of the Indian elephant. Orlando: Harcourt.
Diodorus of Sicily (1968) The Libraty of Histtory, translation By: C. H. Oldfather, Vol. 1-2, Cambridge (Mass)& London:The Loeb Classical Library.
Quintus Qurtius Rufus (1976) History OfAlexander the Great of Macedon, translated by: J. C.Rolfe, Cambridge)Mass)& London: The Loeb Classical Library.
Strabonn (1966) The Geography of Strabon, translated by: H.L.Jones, Cambridge (Mass) & London: The Loeb Classical Library.
[1] * دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
[3] *** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
[4] . Eacides
[5] . Jupiter
[6] . Zeus
[7] . Olympias
[8] . Apollon
[9] . Samothrace
[10] . Olympias
