بَداء در فلسفه ملاصدرا
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: بداء, کتاب محو و اثبات, قضا, علم پیشین الهی,
ملخص المقالة :
یکی از آموزه‌های مهم اسلامی که در احادیث امامان شیعه (علیهم‌السلام) بطور خاص مطرح شده، آموزة «بداء» است. «بداء» در لغت بمعنای ظهورِ بعد از خفا و علمِ پس از جهل است و به این معنا، به‌اتفاق عقل و نقل، محال است به خداوند نسبت داده شود. بنابرین پرسش اینست که در روایات اسلامی بداء به چه معنا و چگونه به خدا نسبت داده شده است؟ اندیشمندان شیعی پاسخهایی گوناگون به این پرسش داده‌اند. نوشتار پیش رو به گزارش و سنجش نظریة ملاصدرا میپردازد. نظریة او درباب بداء، درون نظریة جامعتر او درباب علم الهی جای میگیرد. بر اساس این نظریه، علم پیشین الهی چهار مرتبه دارد: 1) عنایت که عین ذات خداوند، و از اینرو، ثابت است؛ 2) قضا که عین عقول، و بهمین دلیل، ثابت است؛ 3) قدر که علم نفوس فلکی است و بخشی از آن ثابت و بخشی متغیر است. از نظر ملاصدرا، بداء در همین بخشِ متغیرِ قدر رخ میدهد. بنابرین، پاسخ ملاصدرا به مسئلة بداء مبتنی بر طبیعیات قدیم و نظریة افلاک است؛ نظریه‌یی که دست‌کم در پارادایم معرفتی معاصر، پذیرفتنی نیست. بنابرین، بر حکمای نوصدرایی واجب است که با پیراستن این نظریه از مقدمات طبیعیاتی و فلکی، آن را بازسازی کنند و راه این بازسازی آنست که بدون استفاده از مفهوم «نفس فلکی»، طبقه‌یی از مجردات اثبات شود که مقهورِ عقول طولی و عرضی، و قاهر بر طبیعتند و نسبت به رخدادهای عالم ماده، پیش‌آگاهی ناقص متغیر دارند. همین پیش‌آگاهی مصحّح بداء خواهد بود.
قرآن کریم.
ابن‌اثیر (1399) النهایة فی غریب الحدیث، تحقيق طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحي، بیروت: المكتبة العلمية.
برقی، ابوعبدالله (1370) المحاسن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1377) عیون أخبار الرضا، تصحیح سیدمهدی حسینی لاجوردی، قم: محمدرضا مشهدی.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1387) التوحید، تهران: مکتبة الصدوق.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1395) کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح و تحقیق على‌اکبر غفارى، قم: دار الکتب الإسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1400ق) الأمالی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1413ق) الإعتقادات، تحقیق عصام عبد السید، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1391) «تعلیقات بر بحار الأنوار»، در مجموعه رسائل علامه طباطبایی، ج3، بکوشش سیدهادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
طبرسی، ابومنصور احمد‌بن علی (1403ق) الإحتجاج، مع تعلیقات السیّد محمدباقر الموسوی الخرسانی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
طوسی، نصیرالدین (1345) شرح مسئلة العلم، تحقیق و مقدمه عبدالله نورانی، مشهد: دانشگاه مشهد.
طوسی، نصیرالدین (1405ق) تلخیص المحصّل، بیروت: دار الأضواء.
عصار، سیدمحمدکاظم (1376) مجموعه آثار عصّار، با حواشی و مقدمه و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
فیض کاشانی، ملامحسن (1358) علم الیقین، قم: بیدار.
کلینی، محمدبن یعقوب (1381) الکافی، تهران: مکتبة الصدوق.
مجلسی، محمدباقر (1362) بحار الأنوار، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، ج1، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385) شرح أصول الکافی، ج4، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد (1374) نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: میراث مکتوب.
Kneale, William, and Martha Kneale (1971) The Development of Logic, Oxford: Clarendon Press.
