دگرگونی صورت و معنا در گونه ادبی خمریه و ساقینامه
الموضوعات :سمیه خورشیدی 1 , احمد رضایی جمکرانی 2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: خمریه, ساقینامه, دگرگونی, صورت و معنا.,
ملخص المقالة :
ساقینامه، یکی از انواع شعری است که در دامان شعر غنایی زاده شد. این گونۀ ادبی با دگرگونی و تنوع در ساختار شکلی و محتوایی، در ادوار مختلف بسط یافته، درونمایه‌های تازه‌ای از قبیل موضوعات عرفانی، مسائل سیاسی، انتقادی و اعتراضی مورد توجه شاعران قرار گرفت. مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها نشان می‌دهد که این گونه ادبی باید حاصل دگرگونی در صورت و محتوای خمریه باشد. پس از آن، دستگاه‌های مختلف زبانی، بلاغی و فکری ساقینامه نیز در بستر تحولات تاریخی تغییر کرده و عنصر غالب آن در فرم و محتوى دیگرگون شده است. از اینرو در پژوهش حاضر، ابتدا به بررسی ریشه و زایش ساقینامه از دل خمریه به عنوان یک گونه ادبی پرداختهایم. پس از آن با مقایسه نشانه‌های پرکاربرد خمریه و ساقینامه در دستگاه‌های زبانی و بلاغی و فکری، تحول گونه ساقینامه، با روش توصیفی- تحلیلی از طریق استقرار از ابتدا تاکنون بررسی شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که ساقی‌نامه‌های اولیه با تأسی از خمریه و نشانه‌های زبانیِ اغتنام فرصت و الفاظ باده‌گساری آغاز شده، با تحولات اجتماعی و فرهنگی و دینی به‌تدریج لایه‌های معنایی متفاوتی (تمثیلی، عرفانی، رمزی، سیاسی) یافته و در نتیجه ساختار نوع ادبی خمریه در روند تاریخی خود به ساقینامه منتهی شده است.
پورجوادی، نصرالله (1387) باده عشق (پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی) تهران، کارنامه.
ترادگیل، پیتر (1395) زبان¬شناسی اجتماعی، درآمدي بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران، آگاه.
دارم، محمود (1381) «انواع ادبي»، پژوهشنامة مجلة علـوم انـساني، شماره ۳۳، بهار، صص 40-47.
رضایی، احمد (1393) «تحلیل و بررسی ساختار ساقینامه بهار»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال دوازدهم، شماره 22، صص 129-148.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1398) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران، گویا.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1350) «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره ۱۱-۱۲، ص 119.
صفا، ذبیح الله (1364) تاريخ ادبيّات در ايران، ج 5، تهران، فردوس.
صفا، ذبیح الله (1378) تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس صفا، ذبيح‌الله (1357) گنج سخن، جلد اوّل (از رودكی تا انوری)، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
الفاخوری حنا (1368) تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، توس، تهران.
فخرالزّماني، عبدالنّبي (1367) تذکرة ميخانه، به اهتمام احمد گلچين معاني، چاپ پنجم، تهران، اقبال.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1380) دیوان، تصحیح سید محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
فرهنگ فارسی، معین، ١٣٧٦ کسایی مروزی، مجدالدین ابوالحسن (1396) دیوان، تصحیح محمدباقر نجف‌زاده بارفروش، تهران، زوار.
گلچین معانی، احمد (1368) تذکره پیمانه؛ کتابخانه سنایی، تهران.
لاهيجي، محمّد (1337) مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز، تهران، كتابفروشي محمودي.
لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۳.
مدبری، محمود (1370) شاعران بیدیوان، تهران، پانوس.
مشرف، مریم (1391) «زمينه‌شناسي ادبيات خمري و جلوه‌هاي آن در شعر عربي و فارسي»، كهن‌نامة ادب پارسي، سال سوم، شمارة دوم، پاييز و زمستان، صص 101-120.
مصاحب، غلامحسین (۱۳۸1) دایره‌المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر.
منوچهری دامغانی، ابوالنّجم احمد بن قوص (1392) ديوان اشعار، تصحيح دكتر محمّد دبيرسياقی، چـاپ پنجم، تهران، زوّار.
مؤتمن، زين¬العابدين (1364) شعر و ادب فارسي، چاپ دوم، تهران، زرّين.
نظامي، ابومحمّد الياس بن يوسف (1370) شرفنامه، تصحيح وحيد دستگردي، بـه كوشـش دكتـر سعيد حميديان، چاپ پنجم، تهران، قطره.
یعقوب، امیل بدیع و میشال عاصی (1987م) المعجم المفصل فی‌اللغه و الادب، الطبعه الولی، بیروت، دارالعلم.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و پنجم، زمستان 1403: 91-69
تاريخ دريافت: 17/04/1403
تاريخ پذيرش: 01/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
دگرگونی صورت و معنا در گونه ادبی خمریه و ساقینامه
سمیه خورشیدی1
احمد رضایی جمکرانی2
چکیده
ساقینامه، یکی از انواع شعری است که در دامان شعر غنایی زاده شد. این گونۀ ادبی با دگرگونی و تنوع در ساختار شکلی و محتوایی، در ادوار مختلف بسط یافته، درونمایه‌های تازه‌ای از قبیل موضوعات عرفانی، مسائل سیاسی، انتقادی و اعتراضی مورد توجه شاعران قرار گرفت. مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها نشان می‌دهد که این گونه ادبی باید حاصل دگرگونی در صورت و محتوای خمریه باشد. پس از آن، دستگاه‌های مختلف زبانی، بلاغی و فکری ساقینامه نیز در بستر تحولات تاریخی تغییر کرده و عنصر غالب آن در فرم و محتوى دیگرگون شده است. از اینرو در پژوهش حاضر، ابتدا به بررسی ریشه و زایش ساقینامه از دل خمریه به عنوان یک گونه ادبی پرداختهایم. پس از آن با مقایسه نشانه‌های پرکاربرد خمریه و ساقینامه در دستگاه‌های زبانی و بلاغی و فکری، تحول گونه ساقینامه، با روش توصیفی- تحلیلی از طریق استقرار از ابتدا تاکنون بررسی شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که ساقی‌نامه‌های اولیه با تأسی از خمریه و نشانه‌های زبانیِ اغتنام فرصت و الفاظ باده‌گساری آغاز شده، با تحولات اجتماعی و فرهنگی و دینی به‌تدریج لایه‌های معنایی متفاوتی (تمثیلی، عرفانی، رمزی، سیاسی) یافته و در نتیجه ساختار نوع ادبی خمریه در روند تاریخی خود به ساقینامه منتهی شده است.
واژه‌های کلیدی: خمریه، ساقینامه، دگرگونی، صورت و معنا.
مقدمه
ساقینامه، گونه‌ای از شعر غنایی است که شاعر با استفاده از تصاویر خمری، مضامینی چون دم غنیمت شمردن، باده‌نوشی و ناپایداری روزگار و گذشت عمر را با اعتراض به وضعیت موجود بیان میکند. به عبارت دیگر این گونۀ ادبی، «شعري است خطابي، اغلب در قالـب مثنـوي و در بحر متقارب مثمن محذوف يا مقصور كه در آن شاعر با خواستن باده از ساقي و تكليف سرودن و نواختن از مغنّي، نوع نگرش و جهان‌بيني خود را دربارة دنيا و بي‌اعتباري ظـواهر، كجروي چرخ، نگون‌بختي و دورويي مردم روزگار اظهار مي‌دارد و در عين حـال نكتـه‌هاي عبرت‌آميز نيز بر آن مي‌افزايد» (فخرالزمانی، 1367: 1).
از منظر ساختار می‌توان گفت که ساقینامه، شکل تحول‌یافتة خمریّاتی است که ابتدا در ادبیّات عرب متداول بوده، پس از آن به شعر فارسی راه یافته است. این قالب ادبی در آغاز در میان اعراب، چه در دوران جاهلی و چه در اوایل اسلام، به صورت غیر مستقل در تشبیب قصاید سروده میشد. امّا در دورة عباسی، به صورت قالب‌های خاص و مستقل درآمد، چنان‌که «نخستین خمریّه‌های مستقل این دوره، سرودة شاعرانی مثل مسلم بن ولید انصاری و ابونواس است. ابونواس، شاعری است که به خمریّه به عنوان یکی از ابواب شعر، استقلال و تشخّص بخشیده است» (فاخوری، 1368: 309).
شاید به پیروی از خمریه‌های عربی، شاعران دوره نخستين شعر فارسی مانند رودکی، بشار مروزی و منوچهری به این موضوع توجه کرده، در قصایدی مجزا به توصيف چگونگی ساخت شراب پرداختند. به سخنی دیگر، در روزگار آغازین شعر فارسی، ساقینامه قالبی غیر مستقل بوده است. اين نوع فرعی از ادب غنايي، از سدة ششم با «نظامي» آغاز شد و امیرخسرو دهلوی در «آیینة اسکندری» و خواجو کرمانی در «همای و همایون» و سپس عراقی و سلمان ساوجی در سرایش ساقینامه از نظامی پیروی کردند. تا اینکه حافظ، ساقینامه را به طور مستقل وارد شعر کرد (فخرالزمانی، 1367: 148). یعنی نخستین ساقینامه مستقل زبان فارسی به حافظ منسوب است و به قرن هشتم هجری قمری بازمی‌گردد.
پس از این روزگار به تأسی از حافظ، سرایش این گونه ادبی ادامه یافت که معروف‌ترین آنها در قرن نهم از آنِ جامی است. پایان دورة تیموریان و آغاز صفویه و تمام بازة زمانی قرن دهم را می‌توان دورۀ «خیزش ساقی‌نامه‌سرایی» در زبان فارسی به شمار آورد. در میان سرایندگان بعد از حافظ، حکیم پرتوی، نوعی خبوشانی، ظهوری ترشیزی و میررضی آرتیمانی از جمله ساقینامهسرایان معروف محسوب می‌شوند. به نظر می‌رسد که پس از این دوره، توجه به این گونة شعری افول کرد، به گونه‌ای که در دوره‌های افشاریه و زندیه به این قالب ادبی توجه نشد. اما فتحعلیشاه در دورة قاجار، ملکالشعرای بهار در عصر مشروطیّت و هوشنگ ابتهاج در دوران پهلوی به سرودن ساقینامه روی آوردند.
باید گفت که خمریه‌های آغازین در گذر زمان به ساقینامه تبدیل شده و علاوه بر فرم، دگرگونی‌های زیادی در معانی آنها روی داده است. این تغییر در معنا در دوره‌های مختلف، شاعر را از بیان دغدغه‌های فردی به دغدغه‌های همه انسان‌ها و رنج‌های بشر سوق داده است و تا آنجا که رنگ و طعم باده واقعی در خمریه‌ها در این گذر بلند تاریخی با سویه‌های فکری شاعران منتقد به باده‌ای عرفانی، سیاسی و اجتماعی تغییر یافته است. با این حال علی‌رغم دگرگونی‌های فراوان، هنوز کانون این نوع ادبی را با هر درونمایه‌ای، می و متعلقات آن تشکیل می‌دهد. از اینرو در پژوهش حاضر، ضمن دسته‌بندی پژوهش‌های این حوزه، به طبقه‌بندی تعاریف ساقینامه پرداختهایم. آنگاه پیوند خمریه و ساقینامه را بررسی کرده، به تحلیل ساقی‌نامه‌های دوره‌های مختلف و تغییراتِ صورت و معنای آنها پرداختیم و دگرگونی این نوع ادبی را با کاویدن نشانه‌های پرکاربردی چون می و الفاظ میخانه‌ای نشان داده‌ایم.
پیشینه پژوهش
درباره ساقینامه، سه قسم پژوهش را می‌توان دید. گروه اول به تعریف و دسته‌بندی ساقی‌نامه‌ها پرداخته‌اند. گروه دوم به پیوند این نوع ادبی با خمریات و بررسی مضامین ساقی‌نامه‌ها پرداخته‌اند. گروه سوم نیز پژوهش‌هایی است که به نقد و بررسی ساقینامه و آمیختگی این نوع شعر با زبان حماسی و اندیشه دم غنیمتی خیام پرداخته‌اند.
در گروه اول، قدیم‌ترین پژوهش درباره ساقی‌نامه‌ها، «تذکره میخانه» تألیف عبدالنبی فخرالزمانی قزوینی است که اشعار ساقینامهسرایان را معرفی کرده است. دیگری، اثر میر‌هدایت حصاری با نام «تذکره ساقی‌نامه‌های آذربایجان» که با گردآوری آثار ساقینامهسرایان به معرفی آنها پرداخته است. حسینی کازرونی نیز در مقاله «نگرشی به ساقی‌نامه‌های فارسی»، شرح مختصری از ساقینامهسرایان و شعرشان را آورده است.
در گروه دوم، ذبیح‌الله صفا در کتاب «تاریخ ادبیات»، سیروس شمیسا در کتاب «انواع ادبی»، منصور رستگار فسایی در کتاب «انواع شعر فارسی»، احترام رضایی در کتاب «ساقینامه در شعر فارسی» و شهرزاد شیدا در مقاله «ساقینامه در ادب فارسی» به بررسی مضامین ساقی‌نامه‌ها و ارتباط آنها با خمریات عرب پرداخته‌اند.
در گروه سوم باید به پژوهش‌هایی در رابطه با نقد ساقینامه در پیوند با اشعار خیام، خمریات، دیتی رمب و حماسه توجه نمود؛ مانند مقاله «ساقی‌نامه‌ها، نزدیک‌ترین نوع ادبی به رباعیات خیام» نوشته آزاد مظهری، مقاله «نگاهی به ساقینامه، خمریات و دیتی رمب» اثر کمالی و مقاله «تأثیر ساقینامه بر آمیختگی زبان حماسی» اثر شهبازی.
با بررسی ساقی‌نامه‌های برجسته زبان فارسی در این پژوهش، به ریشه شکل‌گیری آنها از خمریه و سیر تغییر و دگرگونی آنها خواهیم پرداخت. این تغییر در دستگاه زبانی، ادبی و فکری برجسته می‌نماید که موجب به وجود آمدن ساقی‌نامه‌هایی سیاسی، اجتماعی و عرفانی شده است.
زایش و دگرگونی
تغییرات انواع ادبی با دگردیسیِ پیوستۀ خود آشکار می‌شود. از طریق پیوند ساختاری و محتوایی انواع ادبی می‌توان به دگردیسی و دگرگونی آنها پی برد. فرضیه‌های پدید آمدن گونۀ ساقینامه و ارتباط تنگاتنگ آن با شعر حماسی، بزم‌های ایرانی و خمریه عربی، ما را بر آن می‌دارد تا در جست‌وجوی چگونگی شکل‌گیری این نوع ادبی باشیم. در این پژوهش، فرضیه ارتباط آن با خمریه را ردیابی میکنیم.
قالب و ساختار ساقینامه با ترکیب نشانه‌های شعر خمری و گفتمان فلسفی، عرفانی و...، بستری خلاق برای شاعران فراهم آورد که ابتدا در ضمن بیان خود (ساقی‌نامه‌های غیر مستقل) بوده، سپس گونه ادبی جدید (ساقینامه مستقل) را به وجود آوردند.
این گونه ادبی به موازات انواع دیگر از جمله خمریه حرکت کرده، ابتدا با وصف باده و خطاب به ساقی و مغنی و اغتنام فرصت و با استفاده از قالب مثنوی و بحر متقارب که برای بیان داستان پیش از این رواج داشت، به کار گرفته شد. اما نگرش‌های متفاوت شکلگرفته در جامعه، خفقان و فشار شدید اندیشه ایدئولوژیک و انتقاد اجتماعی، مجالی برای حفظ اصالت اولیه آن باقی نگذاشت. تحولات اجتماعی و سیاسی، آن اشعار مبتنی بر لذت و خویشتن غنایی شاعر را با امور بیرونی که در تقابل با خویشتن شاعر بود، درآمیخت و اشکال متفاوتی مثل ساقی‌نامه‌های تمثیلی و عرفانی و ساقی‌نامه‌های اجتماعی را آفرید. «با توجه به زمینۀ تاریخی و درون‌مایه می‌توان ساقینامه را از نخستین نمونه‌های شعر غنایی محسوب نمود» (رضایی، 1393: 132).
فخرالزماني، ساقي‌نامه را شكل تحول‌يافتة خمريات می‌داند كه در كلام عرب جاهلي به عنوان تشبيب قصايد در دو يا چهار بيت بيان مي‌شده است (فخرالزمانی، 1367: 29). پيش از نظامي نيز در ديوان برخي از شاعران به اشعاري در وصف شراب و ساقي برمي‌خوريم، ولی با توجه به اينكه اغلب در اين اشعار، «مي» در معناي مجـازي خود به‌كار نرفته، از آن به «خمريّه» تعبيـر كـرده‌انـد و شاعرانی چون رودکی و بشّار و منوچهری، خمریّه‌هایی از همان دست که شاعران عرب سروده بودند، سرودند (صفا، 1378، ج2: 93).
در دوره‌های بعد با تفکر تعالیطلب شاعران عرفانمحور از حضیض خود به اوج رسید و دستمایه بیان اندیشه‌های عرفانی شد. این پهنۀ فراخ، سیر تحول اندیشه ناخودآگاه بشر، تحولات اجتماعی و سیاسی زمان شاعر، یأس فلسفی و اندیشه انتقادی شاعر را نیز نشان می‌دهد.
تعاریف مبتنی بر صورت و معنی
انـواع ادبـي، پديده‌اي تكـاملي و تـاريخي است؛ چون ويژگي‌هاي نوعي مدام در حال تغييرند و يا از نـوعي بـه نـوع ديگر به صورت تكـاملي ادامـه مـييابـد. شاید ارائة تعريـف ثـابتي از يـك نـوع ادبـي، امري غير ممكن باشد. ولی برای شناخت نوع ادبی ساقینامه، ابتدا باید به تعریف این نوع ادبی و توصیف ویژگی‌های آثاری که در این طبقه قرار گرفتند، توجه نماییم و سپس به رابطه و نسبت آثار این نوع ادبی با خمریه بپردازیم. تعاریفی که از ساقینامه در ادامه می‌آوریم، مبتنی بر صورت و معنی این نوع شعر است.
دهخدا، ساقینامه را چنین تعریف میکند: «نوعی شعر مثنوی در بحر متقارب که در آن شاعر خطاب به ساقی کند و مضامینی در یاد مرگ و بیان بی‌ثباتی حیات دنیوی و پند و اندرز و حکمت و غیره آورد» (دهخدا، ۱۳۷۳ و معین، ١٣٧٦: ذیل لغت ساقینامه).
صفا آورده است: «ساقی‌نامه‌ها که یک نوع آن به بحر متقارب مثمن مقصور يا محذوف و نوع دیگر آن به صورت ترکیب‌بند یا ترجیع‌بند سروده میشد، همچنان جولانگاهی بود برای اظهار عواطف شاعرانه دربارة ناپایداری و بیهودگی جهان و هستی، آن عاقبت دردانگیز ما فرزندان آدم در این نشئه گذران و فناپذیر پناه بردن به عالم مستی و بیهوشی برای رهایی از دردهایی که بار منت این هستی دروغین بر دوش جان ما می‌نهد، گریختن از خراب‌آباد جهان از راه روشن خرابات، یافتن گمشده‌های آرزو در کوی می‌فروش... و نظایر اینگونه فکرهای باریک دلپذیر» (صفا، ١٣٧٣، ج1: 615- ٦١٦).
ملا عبدالنبی فخرالزمانی، نخستین کسی است که به جمع‌آوری ساقی‌نامه‌ها روی آورد. وی ساقینامه را چنین تعریف میکند: «ساقینامه، آن نظم مخصوصی است که به صورت مثنوی و در بحر متقارب گفته می‌شود» (فخرالزمانی، ۱۳67: ۳۱). ملاّ عبدالنّبي فخرالزّماني هر جا سخن از ساقي‌نامه‌اي در قالبي جز مثنوي نقل می‌كند، مـي‌گويـد: «ترجيعـي كـه بـه روش ساقي‌نامه گفته، در اين ميخانه به‌عوض مثنوي بر بياض برد؛ اميد كه در نظر اهل هنر خارج ننمايد» (همان: 183). او همين عبارت را براي ديگر شاعراني هم كه در قالب ترجيع‌بند يا تركيب‌بند ساقي‌نامه سروده‌اند، به كار برده است. هرچند مؤلّف تذکرۀ ميخانه، ساقي‌نامه‌هايي را كه در قالب ترجيع‌بند و تركيب‌بند سروده شده، ساقي‌نامه نمي‌داند و آنها را اشعاري «به روش ساقي‌نامه» برمي‌شمارد. به اعتقاد وي، ساقي‌نامه بايد در همان قالب مثنوي باشد.
گلچین معانی، گردآورندة تذکره پیمانه، ساقینامه را اینگونه تعریف میکند: «ساقینامه و مغنی‌نامه که اجزای یک منظومۀ مستقل را تشکیل می‌دهد، ابیاتی است خطابی در بحر متقارب مثمن مقصور يا محذوف که در آن شاعر با خواستن باده از ساقی و تکلیف سرودن و نواختن کردن به معنی مکنونات خاطر خود را دربارة دنیای فانی و بی‌اعتباری مقام و منصب ظاهری و کجروی چرخ و ناهنجاری روزگار و نگونی بخت و بی‌وفایی یار و جفای اغیار و دورویی ابنای زمان و صفای اهل دل درد و مذمت زاهدان ریایی و مانند اینها ظاهر و آشکار می‌سازد و در ضمن بیان این مطالب کلمات حکمت‌آمیز و نکات عبرت‌انگیز نیز بر آن می‌افزاید» (گلچین معانی، ١٣٦٨: ١).
در دایرة‌المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب، ساقینامه چنین تعریف شده است: «ساقینامه در ادبیات فارسی و ترکی، عنوان عمومی منظومه‌هایی است از نوع خمریه و غالباً به بحر متقارب که مشتمل‌اند بر ابیاتی خطاب به ساقی و اشعاری در ناپایداری دنیا و ضرورت اغتنام عمر» (مصاحب، ۱۳۸۱: ذیل ساقینامه).
شمیسا در کتاب «انواع ادبی»، ساقینامه را چنین تعریف میکند: «ساقینامه، یکی از انواع شعر غنایی است که معمولاً به قالب مثنوی و به بحر متقارب است. در ساقینامه شاعر، ساقی و مغنی را مخاطب قرار می‌دهد و از آنان می‌خواهد که باده‌ای در کار کنند و سرودی ساز دهند و سپس از گذر سریع عمر و ناپایداری دنیا و جفای روزگار سخن می‌راند و خواننده را به اغتنام فرصت و دریافتن دم اندرز و بهاصطلاح موتيف آن، «Carp Diem»، دم را دریاب است» (شميسا، ١٣٨٤: ٢٤٣).
در كتاب شعر و ادب فارسی، «ساقي‌نامه بر اشعاري اطلاق مي‌شـود كـه شاعر در خطاب به ساقي و طلب شرب مدام و به صورت مثنوي و در بحـر متقـارب سـروده اسـت» (مـؤتمن، 1364: 235).
الفاظ مبتنی بر صورت و معنی
شکل 1- ساقی نامه (الفاظ مبتنی بر صورت)
همانطور که در تعاریف مشاهده می‌شود: ۱- توجه به قالبی غیر از مثنوی در تعریف فخرالزمانی آورده شده و اکثر تعاریف، قالب مثنوی را به عنوان قالب شاخص این نوع می‌شناسند. 2- فقط در تعریف شمیسا به حضور مغنی در ساقینامه توجه شده است. 3- همچنین تمام ویژگی‌های ساقینامه در تعاریف آن نیامده است. 4- غیر از قالب، شاعران سنت‌شکنی در وزن را نیز در ساقی‌نامه‌ها روا داشته‌اند. وحشی بافقی، عراقی و نیز حیاتی گیلانی و حزین لاهیجی، در بحور دیگری چون هزج، خفیف و... استعداد خود را آزموده‌اند (فخرالزمانی، 1367: 814) که در تعاریف نوع ادبی ساقینامه بدان اشاره نشده است.
توجه به معنا در تعاریف خمریه بیشتر دیده می‌شود:
1. خمریه را به اشعاری اطلاق می‌کنند که به توصیف شراب، جام، ندیمان، ساقیان، جایگاه خرید و فروش می و تأثیر آن در روح می‌گساران می‌پردازد (یعقوب و عاصی، 1432، ج 1: ذیل ماده خمر).
2. به سروده‌هایی که درونمایة آن، باده و بادهخواری و ملزومات و مقتضیات آن باشد، شعر خمر گفته می‌شود. از جملة این ملزومات و مقتضیات آن می‌توان ساقی، ساغر، مینا، جام، سبو، میکده، پیر می‌فروش، دختر رز، حریف و همدم را نام برد (انوشه، 1375: 372 و دهخدا: ذیل خمر)
شکل 2- خمریه (الفاظ مبتنی بر صورت)
توجه به صورت در خمریه مشاهده نمی‌شود؛ هرچند این نوع شعر در قالب‌های قصیده، مثنوی، مسمط، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند دیده می‌شود. درباره وزن و... اشارتی نرفته است. بیشتر، الفاظ وابستة می‌خواری نام برده می‌شود.
تفاوتي كه اشعار خمري را از ساقینامه جدا مي‌سازد اين است كه بيشتر جنبة عاشقانه دارد و واژه‌هايي نظير مي و ساقي و نظاير آن در معناي ظاهري و واقعي خود به كار مي‌روند، در حالي كه در ساقینامه چنين نيست و با يك روح فلسفي و اخلاقي و عرفاني آميخته است (مؤتمن، 1364: 235).
خمریه و ساقینامه
خمریه از زمان پیدایش آن در دوران جاهلیت تا زمان شعرای صوفی، مانند ابن فارض دچار تغییرات و فراز و فرودهایی گشته است. از اولین دوره ادب عربی در اشعار شعرای جاهلی تا بعد از اسلام، وصف شراب و خمر فراوان دیده می‌شود که اغلب در تشبیب قصاید خود، ابیاتی درباره می می‌آورند که «مقصودشان، فخر و ستایش کرم و جوانمردی خود و وصف می بود. وصف می را فن مستقلی از شعر نمیشمردند» (الفاخوری، 1368: 297). بی‌آنکه به قصد، سازماندهی این اشعار به صورت شعری مستقل باشد. خمریه‌سرایی، به مفهوم خاص در ادب عرب، از دوران عباسی آغاز شد (همان: 296). نخستین خمریه‌های مستقل و در قالب‌های خاص در این دوران، سرودة شاعری مانند ابونواس است که به خمریه به عنوان یکی از ابواب شعر استقلال و تشخص می‌بخشد (همان: 309). اما در وصف شراب، پای از واقعیت بیرون نمی‌نهد و از رنگ و بو و طعم می و تأثیر آن در جسم و روح به دقت سخن می‌گوید (همان: 310).
با مطالعه خمریه‌های عربی درمی‌یابیم که: 1- شعری نسبتاً موجز است که در موضوع روایی خاصی تنظیم می‌شده است. 2- در اثنای قصاید می‌آمد. 3- خودجوش است. 4- خلاقیت‌های شعری در سطح زبان آن است. 5- مضامین آن عاشقانه، وصف گل‌ها و گیاهان، وصف باده، در پیوند با فخر و... است. 6- ویژگی وزنی خاصی ندارد. 7- مضامین خمریات، تقلیدی و تکراری است، به‌ویژه در عهد جاهلیت.
تغییر نوع ادبی خمریه در شعر فارسی در پی تغییر نگرش شاعران به جهان پیرامون خود، باعث دگرگونی ساخت و محتوا در نوع ادبی خمریه شد. ويژگـي‌ها و عنـاصري فرعي كه در دل خمریه وجود داشت، در ساقینامه، وجـوه مـستقل و كلّـي و غالب مي‌يابد و به طور مجزّا به يك نوع مـستقل، دگرديـسي مییابد و نـام جداگانه‌اي هم به خود مي‌گيرد. ابتدا ساقی‌نامه‌ها به دلیل ذکر باده و جام با اشعار خمریه مناسبت می‌یابند؛ اما دو شرط «مثنوی باشد و در بحر متقارب گفته آید»، این نوع ادبی را از نظر ساختاری از خمریه جدا میکند. این نوع غنایی با نگرش اغتنام فرصت (معنا) رودکی و ابوشکور و نگرش شادی و لذت در تصویر‌پردازی‌ها و مضمون‌پردازی‌های متأثر از شعر خمری عرب (صورت) شروع شد و کارکرد آن با در خواست شراب از ساقی برای فراموش کردن اندوه و صفای درون و اعتراض و مفاخره، آزادی از چارچوب‌های اجتماعی کهنه و نو و درج حکمت در ضمن برشمردن ویژگی‌های شراب تغییر یافت. با ظهور بحران‌های جدید فکری و فرهنگی در ادوار بعد، شکلی جداگانه با نام ساقینامه خلق شد که با انواع اولیه از نظر ساختار، معنا و گفتمان فاصله داشت.
برای بررسی صورت و معنا در شعر خمریه و ساقینامه، به تغییر و تحول کانونی‌ترین عنصر هر دو، یعنی لفظ باده و اصطلاحات مربوط بدان پرداختهایم. بررسی دستگاه زبانی و بلاغی می‌تواند دگرگونی در صورت الفاظ این دو نوع ادبی را نشان دهد. همچنین کاویدن لایه معنایی این الفاظ در نوع ادبی خمریه و ساقینامه، نقش تحولات اجتماعی و سیاسی در تغییر نگرش شاعران ساقینامه را نمایان میکند.
صورت
دستگاه زبانی
واژه در بافت موقعیتی و بافت ادبی در میان مجموعهاي از واژگان که حول محور معنایی خاص حلقه زده‌اند، معنای اصلی خود را وانهاده، به یک نماد و نشانه بدل می‌شود و باز در یک ساختار بزرگ‌تر یعنی در اثناي قالب و نوع ادبی، معناي ویژه مییابد و هم‌نوا با سایر کلمات، موسیقی و صدای خاصی در گوش گیرندة پیام زمزمه میکند و در نهایت در دوره یا فرهنگ و یا سبکی خاص، نشان از تفکري خاص دارد (ترادگیل، 1395: 67).
کاربرد «مي يا شراب» در شعر شاعران سبک خراساني چون فردوسي، رودكي، عنصري، منوچهري، فرّخي، بـشّار مرغزي، كسايي مروزي و پس از آنان، اسدي توسي و خيـام نيـشابوري بدین صورت است که شاعر بدون هيچ تصرّفات خيالي به ماهيّت حقيقي و اصلي شراب اشاره كرده و آن را مايعي شادي‌آور و مست‌كننده معرّفي كرده است:
بيار آن مي كه پنداري روان ياقوت نابسـتي |
| و يـا چـون بركشيـده تيـغ پيش آفتابسـتي | |
سحابستي قدح گويي و مي قطرة سحابستي |
| طرب گويي كه اندر دل، دعاي مستجابستي | |
|
| (رودکی، 1398: 220) | |
زیبا نهاده مجلس و عالی گزیده جای |
| ساز شراب پیش نهاده رده رده | |
(مدبری، 1370 (شاکر بخارایی): 49-50)
| |||
ابیاتی که شاعران به بادهخواري دعوت می‌کنند:
می سوري بخواه کآمد رش |
| مطربان پیش دار و باده بکش | ||
(شاعران بیدیوان، خسروي سرخسی: 178 ( | ||||
می آرد شرف مردمی پدید |
| آزاده نژاد از درم خرید | ||
|
| (رودکی، 1398: 222) | ||
مادر می را بکرد باید قربان |
| بچه او را گرفت و کرد به زندان | ||
مجلس باید بساخته ملکانه |
| از گل و از یاسمین و خیري الوان | ||
نعمت فردوس گستریده ز هر سو |
| ساخته کاري که کس نسازد چونان | ||
|
| (همان: 359 و 381-382) | ||
حتی در دیوان رودکی، اشعاری را می‌بینیم که هرچند در وزن ساقینامه نیست، آغاز خطاب او به ساقی در نخستین بیت، خواننده را به یاد ساقینامه می‌اندازد.
گل بهاری، بت تــــــتاری |
| نبیذ داری، چـــــرا نیاری |
نبیذ روشن، چو ابر بهمن |
| به نزد گلشن چــرا نیاری |
خمریـات دیـوان منـوچهري نیـز مجموعهاي از آداب بادهخواري است که به زبان شـعر و بـه سـبک خمریـه سـروده شده است:
ساقی بیا که امشب ساقی به کار باشد |
| زان ده مرا که رنگش چون جلنار باشد |
|
| (منوچهری، 1392: 67) |
که زنده است جمشید را دختری |
| چنین خواندم امروز در دفتری |
|
| (همان: ۱۵) |
الفاظ «باده» و «می» و «شراب» و «خمر» و «مُدام » یا «مدامه» و «رحیق» و تعبیراتی چون «آب عنب» و «دختر رز» و... واژگان و ترکیب‌هایی است که شاعران این دوره در توصیف می به کار می‌برند:
|
شکل 3-توصیف باده (شاعران حوزه خراسان)
شراب، مهم‌ترین مضمون به کار رفته در شعر خمریه، به سبب رنگ قرمزش با خون در ارتباط است. معنای این واژة نمادین، برحسب ساختارهای سیاسی و دینی و اجتماعی در دوره‌های بعد تغییر کرده و مجموعهاي از عناصر متناسب و متداعی آن مجموعه را با خود همراه کرده است؛ زیرا معنای واژگان در بطن انواع ادبی تغییر کرده، بافتاري تازه را آغاز میکند. این الفاظ میخانه‌ای نیز در جریان بافتی که قرار گرفتند، معنا و ساختار نوع ادبی خمریه را تغییر دادند و شاعران نیز از جریان رسانگی واژۀ باده بهره برده، با آشنازدایی دست به ابداع زدند. در نتیجه این لفظ پر‌تکرار و کانونی در نوع ادبی ساقینامه با همان تجربۀ پیشین، در بیان اندیشه‌های جدید، فرصت هنرنمایی مییابد و با گفتمان‌های عرفانی، دینی، اجتماعی و سیاسی می‌آمیزد. شکل‌های زیر، بار معنایی باده را در ساقی‌نامه‌ها با الفاظ استعاری جدید نشان می‌دهند:
شکل 4- (اوصاف می) ساقینامه نظامی
شکل 5- (اوصاف می) ساقینامه امیرخسرو
شکل 6- (اوصاف می) ساقینامه خواجو
شکل 7- ساقینامه عراقی
شکل 8- (اوصاف می) ساقینامه شاه شجاع
شکل 9- (اوصاف می) ساقینامه حافظ
شکل 10- (اوصاف می) ساقینامه جامی
در اشعار مورد بررسی، توجه شاعران به عناصر طبیعت، آب، نور و روشنی و اجرام آسمانی در توصیف می برجسته می‌نماید. طبیعت از جمله مضامینی است که زندگی پس از مرگ را القا میکند؛ رجعت جسمانی به چرخه طبیعت. آب در عرفان مسیحی، رمز اتحاد عرفانی و رمز روح علوی و قدسی است و شراب، همان آبی است که با آمیختن با آب یکی می‌شود (مشرف، 1391: 114). همچنین در اشعار خمري، شراب همانند شيئي نوراني و پرتوافشان است که این عناصر نوراني و اشراقي به تصويرهای مربوط به شراب، جنبه‌اي قدسي و ماورايي ميبخشد. مشابهت مي با ظرف آن، نشانه درخشندگي هر دو است. تشبيه شراب به ماه و خورشيد و ستارگان و استفاده از انواع اجرام فلكي در تصويرسازي می، در معناي نمادين، القاكنندة جنبة قدسي و معنوی است كه مظهر فيضان روح به شمار مي‌رود.
الفاظی مانند بکر مستور، بکر گلگون پرند و کلید باغ دل بیانگر رمزآلود بودن باده است. از آنجا که در جامعۀ مسلمانان، شراب مانند سرّی مخفی بود و همچنین مهر و موم بودن آنها در سرداب‌ها و دخمه‌ها، این رازآلودگی را پررنگ میکند. استعاره‌های جام جم و خسروانی قدح نیز از بین رفتن قدرت پادشاهان ایرانی و شکوه پوشالی زندگی را به تصویر می‌کشد.
دستگاه بلاغی
توصیفات و تصاویر مربوط به نوع ادبی، اگر قرار باشد در سایر انواع به کار رود، باید ماهیت وجودي خویش را تغییر دهد. عمدۀ این تصاویر از ایدة ذهنی و ایدئولوژي شاعران بر اساس تحولات اجتماعی و سیاسی به منصۀ ظهور می‌رسد.
با نگاهی به زمینه‌هاي تصویري در خمریات، مانند تـشبیه می بـه آفتـاب و چشمة خورشید و تشبیه می به انواع سنگ‌ها از جمله عقیق گداخته، یاقوت سرخ، عقیق یمانی، نگـین بدخـشان و گوهر سرخ، با الفاظ و تصاویر مختلف و توصیف و تشبیه شراب به مظاهر آسمانی، مانند خورشید، ماه و سهیل درمی‌یابیم که توصیفات باده در ابتدا برگرفته از محیط پیرامون شاعر همانند دیگر توصیفات وی است. از آن جمله در شعر زیر از کسایی:
به جام اندر تو پنداري روان است |
| ولیکن گر روان دانی، روانی |
به ماهی ماند، آبستن به مریخ |
| بزاید، چون فراز لب رسانی |
|
| (کسایی مروزي، 1396: 223-224) |
در ساقی‌نامه‌های عرفانی، باده و مي، يکي از مهم‌ترين الفاظ و مصطلحاتي است كه به كار برده‌اند. اين تعابير اغلب در حوزة تصوّف و عرفان، معنايي غير از معناي حقيقي و واقعي خود دارد. صوفيه و شعراي عارفمسلک، براي بيان عواطف و احساسات دروني و معنوي و نشان دادن عشق و محبّت الهي، از الفاظ و كلماتي كه به صورت كنايه و رمز به كار برده مي‌شود، بهره و سود جسته‌اند تا به دستاويز كلام و واژه، منظور خود از شراب و خمر و باده و مي كه در اشعار غير عرفاني نيز به كار برده شده است، بيان نمايند. بنابراين براي تمييز معناي مجازي و حقيقي باده، مايع مسکري را كه شرع، آن را حرام كرده است، باده يا شراب صوري و بادة خود را معنوي خوانده‌اند (پورجوادي، 1387: 275).
بیا ساقی آن جام آیینهفام |
| به من ده که بر دست به جای جام |
|
| (نظامی، 1370: 235) |
معنا
معنا در هنر، «حاصل وظایف متقابلی است که اجزاي هر ساخت و صورتی به وجود می‌آورند» (شفیعی کدکنی، 1350: 77). تشخیص معنا در انواع ادبی، ارتباط نزدیکی با شناخت بافت موقعیت و منش سخن دارد. سیاق سخن، بافت موقعیت را به وجود می‌آورد. تفکرات و ایدئولوژي هر انسانی همراه با کلماتی بیان می‌شود و برخی کلمات، محوري‌ترین واژگان مورد استفاده او هستند که واژگان دیگر هم در کنار آن معنا می‌یابند. الفاظ میخانه‌ای از این دسته کلمات هستند که حتی در شعر عرفانی با تکرار و بسامد کاربرد آن با واژگانی تداعیگر در میان متن همواره منجر به ظهور و بروز سبکی دیگرگون و امضاي نامرئی از نوع نشانهپردازي شد، آنسان که از طریق بررسی همین عناصر به تفکر نهان و ایدئولوژي مطرح در اثر دست می‌یابیم. بنابراین شاعر، شعري را الگو قرار داده، آغاز میکند که قبلاً تجربۀ موفقی از لحاظ ساخت و محتوا دارد و مفهوم و معنایی را که مدنظر دارد، از طریق این شعر و ترکیب یا تغییر مضمونی آن را اثبات کند و یا به خواننده منتقل می‌سازد.
خمریات در مدح سلاطین و رجال، وصف طبیعت و وصف معشوق، بیشترین فراوانی را دارند:
می خوردن و می دادن و شادي و بزرگی |
| از بار خدایان همه او راست سزاوار |
|
| (فرخی، 1380: 3394) |
خسرو می خواست هم از بامداد |
| خلق به می خوردن او گشت شاد |
خرمی و شادي از می بود |
| خرمی و شادي را داد داد |
ماه درخشنده قدح پیش برد |
| سرو خرامنده به پاي ایستاد |
با طرب و خرمی و فال نیک |
| شاه، قدح بستد و بر کف نهاد |
شادي و می خوردن، شه را سزد |
| شاد خور اي شه که میت نوش باد |
از تو به می خوردن یا بند زر |
| و ز تو به هشیاري یابند داد |
|
| (همان: 739-744)
|
خمریات و وصف طبیعت
توصیفات شاعر از شـراب، در خـدمت وصـف طبیعـت اسـت. می را وصـف میکند، زیرا مـی‌خواهـد آسـمان و خورشـید را توصـیف کنـد. او می را بـراي می‌گـساري و مـستی نمی‌خواهد؛ این آسمان کبود است که او را شگفت‌زده کرده است و از مشاهده‌اش به یـاد جـام و شـراب می‌افتد و از سرخوشی این فکر و تصورات ذهنی است که جام باده را طلب میکند:
جام کبود و سرخ نبید آر کآسمان |
| گویی که جام‌هاي کبود است پرنبید |
|
| (کسایی مروزي، 1396: 86) |
باغ پرگل شد و صحرا همه پر سوسن |
| آب‌ها تیره و می تلخ و خوش و روشن |
|
| (فرخی، 1380: 65441) |
تکرار این مضامین برگرفته از طبیعت، همانطور که اشاره شد، نمادی از بازگشت جسمانی انسان به طبیعت است.
خمریات و وصف معشوق
باده صافی و پالوده و روشن چو گلاب |
| ساقی دلبر و شایسته و شیرین چو شکر |
این همه دارم و زین بیش، به فر ملکی |
| که امام ملکانست به فضل و به هنر |
پس چرا باشم غافل بنشینم |
| برخیز ساقیا باده فراز آر و بنه شغل دگر |
|
| (همان: 2020 و 2024-2025) |
کمتر بیتی را می‌توان یافت که از شراب سخنی آمده باشد و معشوق یا ساقی در آن نقـشی نداشـته باشـند.
خمریات و صبغة مذهبی
به لحاظ برخی ملاحظات سیاسی و تعصبات سطحی و همچنـین بـراي تظاهر به شریعت خود، گاه اشعاری با این مضمون می‌بینیم:
مغزمان روزة پیوسته تبه کرد و بسوخت |
| ما و این عید گرامی به سماع و می‌ناب |
|
| (همان: 305) |
این سروده‌ها که در ابتدا با درونمایة باده و بادهخواری و ملزومات و مقتضیات ساقی، ساغر، مینا، جام، سبو، میکده، پیر می‌فروش، دختر رز، حریف و همدم بیان میشد، از قرن هفتم به بعد با غلبه معانی عرفانی «باده» و «می» و «شراب» و «مستی» و «پیمانه» بر معانی حقیقی آنها -مشکلی که عرفا پیش از آن برای توجیه استعمال این الفاظ داشتند- مرتفع شد. دیگر کسی به این شعرا خرده نمی‌گرفت که چرا از خرابات و میخانه و باده و جام و باده‌گساری و می‌پرستی سخن می‌گویند. آنگاه سؤالی برای سالکان مبتدی مطرح شد و باعث شد که مشایخ دست به نوشتن آثار جدیدی بزنند و در آنها به تعریف و شرح معانی رمزی الفاظ، از جمله «باده» و «شراب» بپردازند. کتاب «گلشن راز شبستری» برای پاسخ به این سؤالات سالکان تدوین شد.
همه عالم چو یک خمخانة اوست |
| دل هر ذرّه‌ای پیمانة اوست |
خرد مست و ملایک مست و جان مست |
| هوا مست و زمین مست، آسمان مست |
|
| (لاهیجی، 1337: 762)
|
نتیجه‌گیری
بخشی از اشعار غنایی در ادبیات جهان با بیان خمری و اغتنام فرصت با محوریت اعتراض بیان شده است. گونه ادبی ساقینامه که ابتدا با الفاظ شعر خمری شروع شده و سپس استقلال یافته و در سه گروه ساقی‌نامه‌های اولیه، ساقی‌نامه‌های عرفانی و ساقی‌نامه‌های اجتماعی قابل دسته‌بندی است، با تغییراتی در ساختار و معنا از گونه خمریه جدا شده و با اندیشه خردگرا و مبتنی بر آرمان‌گرایی در دسته‌ای دیگر قرار گرفته است. با بررسی دستگاه زبانی خمریه و ساقینامه دریافتیم که ساقینامه با گذر زمان از نظر قالب و وزن استقلال یافته و از نظر واژگانی، بار معنای ترکیبات و اصطلاحات مربوط به باده در ساحت عرفانی و تمثیلی و نمادین معنا می‌شود. از نظر بلاغی، توصیف‌هایی که در ابتدا می‌بینیم، عینی است، اما در گذر زمان خاستگاه دینی، عرفانی و رمزی می‌یابند. طبیعت، عناصر تشبیه و استعاره را در دو گونه ادبی به دست می‌دهد. در دستگاه فکری، تحولات خاص و ویژه است. نگرش‌های متنوعی در نوع ادبی ساقینامه با تحولات اجتماعی دیده می‌شود: از قبیل نقد اجتماعی، بیان اعتراض، تعصبات خشک و زهد ریایی و... .
منابع
پورجوادی، نصرالله (1387) باده عشق (پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی) تهران، کارنامه.
ترادگیل، پیتر (1395) زبانشناسی اجتماعی، درآمدي بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران، آگاه.
دارم، محمود (1381) «انواع ادبي»، پژوهشنامة مجلة علـوم انـساني، شماره ۳۳، بهار، صص 40-47.
رضایی، احمد (1393) «تحلیل و بررسی ساختار ساقینامه بهار»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال دوازدهم، شماره 22، صص 129-148.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1398) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران، گویا.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1350) «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره ۱۱-۱۲، ص 119.
صفا، ذبیح الله (1364) تاريخ ادبيّات در ايران، ج 5، تهران، فردوس.
صفا، ذبیح الله (1378) تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس
صفا، ذبيح‌الله (1357) گنج سخن، جلد اوّل (از رودكی تا انوری)، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
الفاخوری حنا (1368) تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، توس، تهران.
فخرالزّماني، عبدالنّبي (1367) تذکرة ميخانه، به اهتمام احمد گلچين معاني، چاپ پنجم، تهران، اقبال.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1380) دیوان، تصحیح سید محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
فرهنگ فارسی، معین، ١٣٧٦
کسایی مروزی، مجدالدین ابوالحسن (1396) دیوان، تصحیح محمدباقر نجف‌زاده بارفروش، تهران، زوار.
گلچین معانی، احمد (1368) تذکره پیمانه؛ کتابخانه سنایی، تهران.
لاهيجي، محمّد (1337) مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز، تهران، كتابفروشي محمودي.
لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۳.
مدبری، محمود (1370) شاعران بیدیوان، تهران، پانوس.
مشرف، مریم (1391) «زمينه‌شناسي ادبيات خمري و جلوه‌هاي آن در شعر عربي و فارسي»، كهن‌نامة ادب پارسي، سال سوم، شمارة دوم، پاييز و زمستان، صص 101-120.
مصاحب، غلامحسین (۱۳۸1) دایره‌المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر.
منوچهری دامغانی، ابوالنّجم احمد بن قوص (1392) ديوان اشعار، تصحيح دكتر محمّد دبيرسياقی، چـاپ پنجم، تهران، زوّار.
مؤتمن، زينالعابدين (1364) شعر و ادب فارسي، چاپ دوم، تهران، زرّين.
نظامي، ابومحمّد الياس بن يوسف (1370) شرفنامه، تصحيح وحيد دستگردي، بـه كوشـش دكتـر سعيد حميديان، چاپ پنجم، تهران، قطره.
یعقوب، امیل بدیع و میشال عاصی (1987م) المعجم المفصل فی‌اللغه و الادب، الطبعه الولی، بیروت، دارالعلم.
[1] * نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه قم، قم، ایران khorshidi13@gmail.com
[2] ** استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران A52_2006@yahoo.com
